Küresel ekonomide “kara günler”in sayısı sürekli artıyor. Hafta, Uzak Asya kaynaklı kötü haberlerle başladı; Çin’de borsa yüzde 9 kaydetti; mali piyasalar birbiri ardına sarsıldı; Avrupa’da hisse senedi piyasalarında işlem gören şirketlerin değer kayıpları 400 milyar Avro’yu aştı. Çin’in, ulusal para birimi yuan’ı (Renimbi - halkın parası!) iki hafta kadar önce devalüe etmesinden bu yana küresel hisse senetlerinin 5 trilyon dolardan fazla değer kaybettiği hesaplanmakta.
Küresel kayıpların 1997 Asya krizini andırır biçimde bir anda genişlemesi, “neden” sorusunu gündeme getiriyor. Çin ekonomisinin yavaşlaması, Amerikan Merkez Bankası (Fed) tutanaklarının “belirsizliği”; Fed’in eylül ayında faiz artırmaya başlayacağı endişesi, Avrupa’da derinleşen borç krizi ve süregelen işsizlik tehdidi... vs. vs. Liste uzatılabilir. Ancak bunların hiçbirisi bilinmeyen ve sanki birdenbire gözlenen olgular değildi. Küresel “oyuncular”, oyunun kurallarının pekâlâ farkında idi. Sorunun özü finans sisteminin işleyişinde yatmaktadır. Finans sistemi aşırı kısa-dönemci (miyopik) ve akışkan konumdadır. Üzerinden her türlü düzenlemenin (regülasyonun) kaldırıldığı, “piyasa her şeyi kendi kendine düzenler” savlarına sığınılarak çok yüksek hacimli sermaye hareketlerinin yarattığı yıkıcı etkilere karşı kayıtsız kılındığı küresel ekonominin bu tür bir krize girmesi kaçınılmazdı. Krizin ilk günlerinde Bağımsız Sosyal Bilimciler grubu da bu tespitlerin altını çiziyor ve “küresel kriz kapitalizmin kaçınılmaz krizlerini finansallaşma yoluyla aşma çabalarının ürünüdür” yorumunu hatırlatıyordu.

***

Finansal sistemin yapısal olarak istikrarsız nitelikler gösterdiği Keynes ve Kalecki- sonrası iktisadi kuramlarının ana dayanak noktasıdır. Denetimsiz ve başıboş bırakılmış finans sisteminde kendi kendini besleyen yapısal bir bozukluk yattığını açıklayan iktisatçılardan birisi de Hyman Minsky idi. Minsky’e göre finans piyasalarında spekülatif ve kısa dönemlik öngörülerle davranan “oyuncular”, bir sürü içgüdüsü içerisinde, finansal varlıkların fiyatlarını devamlı olarak yukarıya itecek şekilde kararlar alırlar. “Olumlu” haberler sürekli gündemde tutulurken, “olumsuz” haberler göz ardı edilir. Finansal “ürünler” sürekli birbirine bağlanarak türevlenir, çoğalır ve genişler. Sanki bir balonun şişirilmesi ya da sabun köpüklerinin kabarması gibi, finansal varlıkların fiyatları yükselirken finansal sistem de reel ekonomiden kopar. Örneğin 1990’lı yıllarda sanayi sektöründe yaratılan her bir dolarlık katma değere karşın, finans sisteminde 20-25 dolarlık bir değerin varlığından söz edilmektedir.
Ancak reel kaynaklardan yoksun olan böylesi bir “kendin söyle, kendin inan” türü değerlendirme sistemi bir noktadan sonra sürdürülemez hale gelir. Finans sistemindeki şişkinlik, giderek yaygınlaşmış olan yeni finansal ürünlerin fiyatlarını artık besleyemez bir konuma sürüklenir. Hyman Minsky bu evreyi kendi adıyla anılan Minsky noktası olarak betimlemektedir. Minsky noktasının aşılmasıyla birlikte spekülatif balon patlak verir ve kendisine bağlı diğer bütün finansal varlıkları da peşinden sürükler. Finansal çözülme başlamıştır.

***

Küresel krizin ilk günlerinde Financial Times şöyle bir magazin haberini paylaşmaktaydı, önde “teknik” birtakım sözcükler (ben dilim döndüğünce Türkçeye çevirdim), sonra da kısa bir açıklama:
“Sembol tıkla = ‘MAN’ ülke ‘TURK’ cusip = 56418H100” isin = ‘TURK56418H1005’ / sembol işaret-değiştir = ‘+’ caltype = ‘yüzde’ 2.5 / fiyat değerini değiştir = ‘44.52’.
Eğer hâlâ yukarıdaki satırı okumakla meşgulseniz, geç kaldınız!”
Financial Times’in haberi, sürü içgüdüsüyle çalışan finans sisteminin, bilişim sistemindeki teknolojik gelişmelerden yararlanarak, insan beyninin algılamasının çok üstünde bir hızla piyasa işlemlerini gerçekleştirme becerisini sergilemekteydi. Bilgisayar destekli, kuralsızlaştırılmış finans sermayesi, piyasanın anarşik yapısını çok kısa sürede yukarıda değindiğimiz Minsky noktasına ulaştırmaktaydı.

***

Soruna bir de ülkemiz açısından bakacak olursak şunu gözlemekteyiz: Türkiye’de para ve maliye otoritelerinin ulusal ekonominin uğrayabileceği kriz tehdidi karşısında uygulayabilecekleri tüm iktisadi müdahale araçları elinden alınmıştır. Ulusal ekonomimiz özellikle 2001 krizi sonrasında “küresel ekonomiyle bütünleşme”, “beklentilerin idaresi”, “kredibilite ve yönetişim”, “AB ve IMF kurumsal çıpası” vs. vs. türü cilalı sözler ardında birbiri ardına uygulamaya koşullandırıldığı kurumsal düzenlemeler sonucunda daha kırılgan bir yapıya bürünmüş ve uluslararası piyasalardaki çalkantılardan en şiddetli olarak etkilenen bir ekonomi durumuna sürüklenmiştir.