Hafta içinde vefat eden Andrew Mango’nun adını ilk duymam 60 yıldan da eskilere dayanır. Mükemmel Türkçesiyle konuştuğu İstanbul Radyosu’nun bir programında, kendisinden istediği parça sorulduğunda verdiği cevap beni mest etmişti:
“Gelse o şuh Meclise”.
Hafız Post’un (17. yüzyıl) bu rast makamındaki şarkısı yüzünden sesimizin, sözümüzün aşinası Andrew Mango belleğimde yer etmişti.
Hem bizden biri, hem de konumu itibarıyla daha nesnel olması söz konusu Andrew Mango’nun 1999 yılında yayımlanan “Atatürk, Modern Türkiye’nin Kurucusu” adlı kitap bu konuda yazılmış en dikkate değer eserlerden biridir.
Osmanlı’nın son dönemiyle ilgili çok çarpıcı unutulmaz gözlemlerin de yer aldığı kitabın sonuç bölümünü yazara sadık kalmaya çalışarak özetle, yayınlıyorum.
“Dış dünyanın Atatürk’ün politikasını anlaması uzun sürdü. Atatürk’ün ülkesini yönlendirdiği uygarlığın merkezi Batı’dadır. Ama o coğrafi bir bölgeye değil, bir ilkeye bağlıydı. Nerede olursa olsun çağdaş uygarlık düzeyini yakalamak ve onun daha fazla gelişmesine katkıda bulunmak fikri çoğu Türk’ün esin kaynağı olmayı sürdürmektedir. Atatürk dünyaya Türklerin asker olarak kendilerini kanıtlayacaklarını gösterdi. Şimdiyse binlerce Türk’ün, kültür ve iş yaşamında, uluslararası ortamda kendilerini göstermeleri Atatürk’ün idealinin boş bir hayal olmadığını göstermektedir.

***

Falih Rıfkı Atay otuz yıl önce Atatürk’ün halka şapka giydirecek ve Latin Alfabesi’ni kullandıracak kadar güçlü, ama bir şehir planlamasını yaptırmayı beceremeyecek kadar güçsüz bir hükümet kurduğunu belirtmişti. Bunun anlamı toplumsal gelişimin ancak kendi hızıyla ilerleyeceğidir.
Atatürk’ün tıpkı dünyada tek bir uygarlık olduğu gibi, yalnızca tek kültür olduğu inancı, belki edebiyat ve güzel sanatlar gibi yüksek kültür açısından doğru olabilir. Ama kültür antropolojik açıdan insanların yaşam biçimleri olarak ele alındığı zaman bunun böyle olmadığı açıktır. Atatürk’ün mensubu olduğu sosyal sınıf Avrupa tarzını kolayca benimsemişti. Ama ülke nüfusunun tamamının aynı yönde ilerlemesinin güçlüğünü yeterince tahmin edememişti.
Yine de Atatürk’ün kültür devriminden sonra Türkiye’nin yerine oturmasının uzun sürmesi, devrimi geçersiz kılmaz... Her geçen kuşakta Fransız Devrimi yeniden değerlendirilmektedir. Türkiye’de de şimdi Atatürk’ün kişiliği ve devrimlerinin konusu çerçevesinde ateşli tartışmalar yaşanmaya başlanmıştır. Bu uzun zaman sürecektir.

***

Atatürk’ün reformları düşman baskılara, diğer çağdaş radikal değişim çabalarından daha fazla direndi. Mustafa Kemal’in taklit etmeye çalıştığı Batı değişti. Kemalizm de yeni bilgilere karşı açık olmayı sürdürürken, otoriter geçmişinden sıyrılarak Batı’yla birlikte değişim gösterebilir.
Atatürk’ün verdiği mesaj, Doğu ile Batı’nın evrensel laik değerler ve karşılıklı saygı temelinde bir araya gelebileceği, milliyetçilikle barışın uyumlu olabileceği insan aklının yaşamdaki tek gerçek rehber olduğudur. Bu iyimser bir mesajdır ve geçerliliği her zaman kuşkulu olacaktır. Ama saygı gösterilmesi gereken bir ilkedir.”
Ülkemizi, dilimizi, kültürümüzü iyi tanıyan Mustafa Kemal’i iyi incelemiş olan ve kendisine hayranlığını sık sık dile getirmekten çekinmeyen Andrew Mango, Atatürk hakkındaki büyük yapıtını yine onun iyimser mesajının geçerliliğinin her zaman kuşkulu olacağını söyleyerek bitiriyor.
Yazarın ölümü işte tam da bu sorunun, bir kez daha en canlı ve heyecanlı biçimde gündeme geldiği bir döneme rastlıyor ve Atatürk’ün kurmuş olduğu partinin son günlerde gittikçe sıklaşan yönelimleri, bu kuşkunun CHP’deki kimi çevreler tarafından da paylaşılıp paylaşılmadığı sorusunun haklı veya haksız oluşmasına da yol açıyor.
Atatürk konusunun önde gelen yazarlarından Mango’nun ölümü sırasında ülkemizdeki gelişmeler yüzünden güncelleşmiş olan bu konuyu tartışacağız.