Alternatif İktisadi Kalkınma Kuramları El Kitabı, Edward Elgar Yayınları, 2016. Yazarları: Erik Reinert, Jayati Ghosh ve Rainer Kattel. Kalkınma sorunsalını ve kalkınma kuramlarını yeniden iktisadın ana gündem maddesi haline getirmek üzere kaleme alınmış dev bir katkı.
“Büyüme” ve sözcüğün daha geniş kavramsallaştırılması olan kalkınma, iktisat biliminin en eski; hatta iktisadın bir bilim olarak doğuşunun ardında yatan en önemli kavramlar arasında kuşkusuz. Örneğin, iktisat kuramlarının ana dönemeçlerinden birisi olan Adam Smith’in eserinin üst başlığı, Ulusların Zenginliğinin Nedenleri Üzerine Bir Sorgulama temasını taşımaktaydı. Uluslar neden ve nasıl zenginleşir? Büyümenin kaynakları nelerdir? Kalkınma nasıl sağlanır?.. Bu sorular klasik dönem iktisat politikası arayışlarının odak noktalarını oluşturmaktaydı. Klasik ekonomi politik, belki de homo sapiens diye nitelendirilen “düşünen insanın” ilk sorularından birisini günümüze değin taşımaktaydı: İçinde yaşadığımız toplumun kaynakları nasıl büyütülür? Sorun bir hacim sorunudur.
Ancak, iktisadi düşünce sistematiğinde yirminci yüzyıldan başlayarak ve özellikle 2. Dünya Savaşı sonrasında “hâkim ana akım” iktisat felsefesi haline geçecek bir dönüşüm yaşandı: Verili kaynakların yeniden en etkin dağılımı. Var olan kaynaklar nasıl yeniden dağıtılırsa hem tüketici, hem de üretici refahı maksimum kılınabilir? Hâkim sorunun dönüştürülmesi basit bir entelektüel ilgi kaymasından ibaret değildir; artık iktisadi düşünce, kaynakların geliştirilmesi (kalkınma sorunu) ile değil, var olan kaynakların yeniden dağıtılarak etkin hale getirilmesi (istikrar sorunu) ile ilgilenmektedir.
İktisat öğrencilerine daha ilk derslerinde ezberlettirilen yepyeni bir tanım geliştirilmiştir: Kıt kaynakların sınırsız ihtiyaçları karşılamak için dağılımı... Dikkat ediniz: Kaynaklar kıttır, sorun kaynakları genişleterek üretmek değil, veri kabul edip, verimli olarak kullanabilmektir.
İktisat biliminin ele aldığı sorunlar giderek “kalkınma” odağından sıyrılıp, “verili kaynak dağılımı” ve “istikrar” konularına indirgendikçe, analiz yöntemleri de sınıfsal içeriğini ve tarihsel/sosyal perspektifini terk edip, tarih-dışı, sosyal gerçeklerden bağımsız bir matematiksel akrobasiye dönüştü. “Piyasa dengesi” kavramı adeta kutsallaştırıldı. Dahası, “denge” sadece arz ve talebin eşitlendiği güncel piyasa dengesini değil, zamanlar, nesiller, ülkeler, .. arasında her an, her koşulda anında ulaşılabilecek mistik bir hedefe dönüştürüldü. Mesleğe yeni atılan genç iktisatçılar bu mistik ütopyaya ulaşmak için en sofistike, en karmaşık matematiksel ve istatistiksel aletleri çantalarına yerleştirmeye koşullandırıldılar. Kalkınma kavramı ders kitaplarından çıkartılırken, “kalkınmakta olan ülkeler” kavramının yerini “yükselen piyasa ekonomileri”; “sınıfların” yerini “piyasa oyuncuları”; “emperyalizm ve sömürü” kavramlarının yerini “küreselleşmeyi kucaklamak ve yoksullukla mücadele” türü yeni ve içeriği boşaltılmış renkli söz oyunları aldı.
Bu gelişmeler yaşanırken, küresel boyutta hâkim sınıfların yönetim, adalet ve hukuk olgularına bakışında da önemli dönüşümler yaşanmaktaydı. Söz konusu dönüşümleri, Prof. Dr. Bilsay Kuruç, bundan yaklaşık bir ay kadar önce Uğur Mumcu Haftası vesilesiyle Ankara’da düzenlenen bir panelin açış konuşmasında şu sözlerle değerlendirmekteydi: “Uluslararası sermayenin kabaca 1990’lardan bu yana yeni demokratik kurumlar ve kavramlar geliştirmeye niyeti yoktur.” Bunun nedenini burjuva demokrasisinin bundan böyle sermayenin birikim ve kâr olanaklarına engel oluşuna mı; ya da burjuvazinin artık yeni kurumları tarih sahnesine taşımaya gücü kalmayışına mı bağlamamız gerektiğini (şimdilik bu yazının sınırları içerisinde) bilemiyoruz... Ancak Bilsay Hoca’nın bir ek değerlendirmesi daha vardı: “Ulusal burjuvazi de bu durumdan hiç tedirgin değildir... Hatta denilebilir ki bu anti-demokratik dönüşümü sineye çekmekten de rahatsızlık duymamaktadır.”
İktisadi kalkınma diye söze başladık, nereden nereye geldik...