Edebiyatın var oluşundan beri her dilden attığı çığlıklar, yeni çılgınlıkları engelleyemedi. Almanya ve İtalya emperyalistleri, dünyayı yeniden paylaşmak için insanlığa, 2. Dünya Savaşı denilen en büyük savaşını yaşattı. Savaştan önce çırpınan Kafka, Zweig, Exupery, savaşa karşı dünyaya Jean Christophe’u armağan eden Rolland, ABD üçlemesini (1919, 42. Enlem, Büyük Para) yazan Dos Passos, Durgun Don’un yazarı da milyonlarca insan gibi kahroldu.

Savaşla gelen ölümsüz romanlar
2. Dünya Savaşı insanlığa yıkımı ve umutsuzluğu getirirken ölümsüz romanları da var etti.
Savaştan en çok acı çeken Sovyetler’de güçlü yazarlar doğdu: Şolohov, Uyandırılmış Toprak, Vatan İçin Dövüştüler’le devleşti. Aytmatov İlköğretmen, Toprak Ana, Cemile ile güçlü ve insancıl çığlıklar attı. Ehrenburg Fırtına ve Paris Düşerken’le klasikleşti. Simonov, barış savaşımının Silah Arkadaşları, İnsan Asker Doğmaz, Yaşayanlar ve Ölüler gibi kitaplarında kalmasını istemedi hiç.
Peter Weiss Direnmenin Estetiği ile savaşa meydan okudu. “Rezistans”ıyla öne çıkan Fransa, dünya edebiyatının görkemli ırmağına onlarca savaş karşıtı roman armağan etti: R. Gary Şafakta Verilmiş Sözüm Vardı, Uçurtmalar; Semprun, Büyük Yolculuk; J. Kessel, Gölgeler Ordusu; D. Trumbo, Savaş Bitti; J. Lafitte, Eylem Adamları; Malraux, İnsanlık Durumu; Simone de Beauvoir, Başkalarının Kanı...

Roman savaşı lanetledi
Çeşitli uluslardan yazarlar insanlık dilini yakalayarak halktan halka dalga dalga çoğaldı ve barış mesajlarıyla savaşa lanet okudu. Remarque, İnsanları Seveceksin diye fısıldadı. Dimov, Tütün; Anna Seghers; Transit, Yedinci Şafak, Putrament, Eylül; Mirilivis, Mezarda Hayat; S. Lenz İşgal Altında, Kanlı Söylenti; J. Kosinski Boyalı Kuş’u sundu. A. Bek Moskova Önlerinde, B. Vasilyev Bu Toprak Onları Unutmaz, Sakindi Oranın Şafakları, Kuznetsov Babi Yar, N. Dumbadze Güneşi Görüyorum’la ses oldular.
“Bir daha olmasın!” diyordu insanlık bu romanları yazarken, yayımlarken, çevirirken, okurken. Savaşın kaynağının “emperyalizm” olduğunu gösteren, insanlar ve doğa ölmesin, emperyalizm silahlarıyla dünyayı teslim alamasın diyen, savaşın insanlığa yakışmadığını haykıran bu kitaplar dilden dile yayıldı, evrensel bir çığlık, bir umut yolu oldular.

Savaşa romanla direniş
Her şeye karşın çoğaldı barış diyen yapıtlar. Beyinler ve yürekler savaş romanlarında barışın çığlığını duydu, savaşa karşı fısıltısını sese, çığlığa dönüştürmeye çabaladı hep. Kornaros Fırtına Çocukları dedi direnen insanlığın kahramanlarına. Böll Âdemoğlu Neredeydin? diye sordu. Silone Fontamara ile İtalya’yı; Malaparte Kaputt ile İspanya’yı utandırmayı sürdürdü. Remarque Hayat Kıvılcımı aradı savaşın yıkıntıları arasında. H. Kesten bombalarla yaşamları alınan Guernicalı Çocuklar’a adadı romanını. J. Andreyevski Küller ve Elmas ile barışı aradı. Polevoy İnsanlık Uğruna’yı, L. Mnacko Ölümün Adı’nı yazdı. B. Apitz Kurtlar Arasında Çıplak, Orwell Katalonya’ya Selam, Haşek Aslan Asker Şvayk dedi.
Savaş sonrası yıllarda susmadı güçlü çığlıklar: Ay Battı (Steinbeck), Madde 22 (J. Heller), en büyük savaş karşıtı romanlardan Mezbaha No: 5 (Kurt Vonnegut)... J. G. Ballard Güneş İmparatorluğu’nda 2. Dünya Savaşı’nı ve o dönemin Şanghay’ını bir çocuğun penceresinden aktardı. Y. Yiyen-L. Kuangpin Kızıl Kayalar’da Çin’deki savaşı anlattı. J. Hersey Hiroşima diye çığlık attı...
Yazık! Savaşlar bitmedi!..

***

Dilimize Kafka, Rilke, Freud, Hesse ve daha birçok yazarın kitaplarını kazandıran Kâmuran Şipal’a sonsuz aydınlıklar diliyorum.