Büyük Ekonomik 1929-30 Bunalımı, “Kara Perşembe” olarak anılan New York menkul kıymet borsasının çöküşü ile başlamış; ABD’de kısa sürede finansal kriz haline dönüşmüş; 5 binden fazla çoğu tek şubeli yerel bankanın batmasına, 1200 dolayında bankanın da birleşme, satın almalar sonucu faaliyetinin sonlanmasına yol açarak bankacılık sistemini iflas eşiğine getirmiştir. Finansal kriz reel sektöre de sıçrayarak ABD’de 13 milyondan fazla kişinin işsiz kalmasına, milli gelirin de yaklaşık 1/3’ünün yitirilmesine yol açmıştır.

Kriz döneminde başkan seçilen Franklin D. Roosevelt bunalımdan çıkış için New Deal (Yeni Düzen) dönemini başlatmıştır. New Deal, devletin ekonomide etkin rol aldığı, reformların yapıldığı, büyük altyapı yatırımlarının gerçekleştirildiği dönemdir. Dönemin sembol altyapı yatırımı Tennessee Valley Authority’dir (TVA). Bu proje ile rejimi düzensiz, su taşkınlarına yol açan, Ohio Nehri’nin akış düzenini de bozan Tennessee Irmağı üzerinde otuza yakın baraj inşa edilerek nehrin akış rejimi düzeltilmiş, suyolu olarak ulaşıma açılmış, üretilen elektrik enerjisi bölgede sanayinin gelişmesine yol açmıştır. Altyapı yatırımlarının yanı sıra işsizlere yardım yapılarak tüketim harcamaları artırılmış, tarım ürünlerinin fiyatlarında istikrar sağlamak üzere Tarım Düzeltme Yasası (Agricultural Adjustment Act) çıkarılarak, ürünün bol olduğu yıllarda tarım ürünleri fiyatlarında aşırı düşüş engellenmiş, genel olarak fiyat istikrarı sağlanmaya yönelinmiştir.

ABD, finansal alanda, 1933 yılında altın standardını terk etmiş, 1934 yılında da (Gold Reserve Act) yasası ile de ülkedeki tüm altın para, resmi fiyat (ons altın 42 2/9 USD) üzerinden millileştirilerek, Hazine altın para bulundurmaya tek yetkili kurum konumuna getirilmiş, FED’in altın stoku da Hazine’ye devredilerek karşılığında altın sertifikası alınmıştır. Bankalar kanunu ile bankacılık sektörü yeniden düzenlenmiş, Federal Mevduat Sigorta Kurumu (FDİC) oluşturularak, bankalardaki mevduat belli bir sınıra kadar güvence altına alınmış, finansal panikler önlenmiştir. FRS yasasında APİ’nin düzenli yapılabilmesi için sisteme (FED) Federal Açık Piyasa Komitesi (FOMC) yetkili organ olarak eklenmiştir.

ABD anayasasına göre, bir kişinin art arda iki dönem başkan seçilme hakkına sahip olmasına karşın, New Deal başarısı üzerine Roosevelt ayrıksı bir uygulama ile üçüncü kez başkan seçilmiştir.

I’inci Dünya Savaşı, uluslararası para sisteminde altın standardını fiilen sonlandırmış, savaş sonrası para sisteminde oluşan kargaşaya son vermek üzere düzenlenen uluslararası konferanslarda (Brüksel, Cenova) altın standardına dönüş ilke olarak benimsense de gerekli koşullar oluşmadığından altın standardına dönüş yapılamamıştır. Döviz kurları idari kararlarla tespit edilmeye başlanmış, sermaye hareketleri sınırlandırılmış, dünya ticaretinde serbest ticaretin yerini bağlı ticaret, takas-kliring ödeme şekilleri almıştır.

Büyük Bunalım, gümrüklerine 1929 yılında egemen olabilen tarım ürünleri ihraç eden Türkiye ekonomisini olumsuz etkilemiştir. CHP, 1931 yılında toplanan kurultayında devletçilik ve devrimcilik ilkelerini birlikte kabul ederek, sorunun çözüm yolunu açmıştır. 1933 yılında uygulamaya konulan l’inci Sanayi Planı, ithal ikamesine dayanan, sanayinin yurt düzeyine yayılmasını, Türk işçi ve çiftçisine daha verimli iş yaratmayı amaçlayan, sanayi dalları arasında denge gözeten bir plandır. Planın gerçekleştirilmesi aracı olarak holding yapısında kurulan Sümerbank, 1933-9 döneminde tekstil ağırlıklı olmak üzere farklı sanayi alanların 13 yeni tesisi işletmeye alarak planın gerçekleşmesine büyük katkıda bulunmuştur.

Finansal alanda 1930 yılında TCMB kurulmuş, ardından da Sümerbank, Belediyeler (İller) Bankası, Etibank, DenizBank, Halk Bankası gibi önemli kamu bankaları oluşturulmuş; T.C. Ziraat Bankası, tarım sektörünü daha etken bir şekilde finanse etmek üzere yeniden yapılandırılmış, Mevduatı Koruma Kanunu’nu (2343 sayılı) ile de bankalardaki mevduat güvence altına alınarak istikrar sağlanmıştır. Türkiye, bütçe ve dış ödemeler dengelerini de koruyarak, bunalım sonrası hızlı büyüme sürecine girmeyi başarmıştır.

Özetlenen ABD ve Türkiye’nin büyük bunalımdan çıkış reformlarına karşı, günümüzde koronavirüs etkisiyle daha da ağırlaşan ekonomik krizden, günü kurtarmaya yönelik, palyatif dahi sayılamayacak önlemlerle çıkılmaya çalışılmaktadır. Sorunun ancak köklü değişikliklerle, liyakatli, kapasiteli liderler yönetimiyle çözülebileceği dikkate alınmalıdır.