Yaz Gecesi Rüyası ve Macbeth

Can Doğan, tiyatromuza oyuncu, yönetmen, oyun yazarı ve eğitmen olarak 20 yılı aşkın süredir katkı vermekte. Bu süreçte, pek çoğu sahnelenen çeviriye de imza attı. Bu yazımızda, Can Doğan'ın çevirilerinden Yaz Gecesi Rüyası'nı ve Macbeth'i tanıtmaya çalışacağım' Çeviri olarak Yaz Gecesi Rüyası, 2006 ' 2007 tiyatro sezonunda İstanbul Büyükşehir Belediye Şehir Tiyatroları'nda sahnelenirken, Macbeth ise, Müjdat Gezen Sanat Merkezi öğrencilerinin rol aldığı sinema filminde kullanıldı. Her iki oyun, Mitos ' Boyut Yayınları'nca yayımlandı.William Shakespeare'in (1564 ' 1616) önemli yapıtları arasında yer alan Yaz Gecesi Rüyası ve Macbeth, tiyatromuzda çokça sahnelenen, çevirisi yapılan oyunlar arasında yer alıyor. 1940'lı yıllardan bugüne değişik yıllarda yapılan bu çeviriler, bir yanıyla dönemin Türkçesini, söyleyiş biçemlerini, yaygın deyimlerini ya da dilbilimsel bağlamda akademik kaygılarını bize sunarken, diğer yanıyla da Shakespeare'in ülkemiz tiyatrosundaki yerine ve önemine dikkat çekmekte' Can Doğan'ın çevirilerinin bunlar arasındaki ayırt edici özelliği, her iki çevirinin de provalarda oyuncunun söyleyişle buluşturularak anlam kazanması. Yönetmen ' çevirmen kimliğiyle çalışan Doğan, bu iki oyunun çevirisinde, çevrilenin özünü bozmadan sahnesel alana katkısını da göz önüne alan bir çalışmayı gerçekleştirmiş.İşte bu noktada, Can Doğan'ın çeviri yaklaşımının farkını da görmek mümkün. Çevirilerde Shakespeare'in şiirsel ya da uyaklı anlatımının yerini, oyuncuya zorluk çıkarmayan, yönetmen 'oyuncu ilişkisinde sahne pratiğine ve yoruma yalın, anlaşılır katkı sunan söyleyiş almış. Doğal olarak da Shakespeare ve çağdaşlarının yapıtlarında gözlenen şiirsel imge konuşma örgüsünün dışında tutulmuş. Bunda, Doğan'ın imgesel olan yerine bugünün seyircisinde karşılık bulan sözcük, deyim ya da tanımlamaları bilinçli olarak seçmesinin payı büyük'Shakespeare'in 1595 (?) yılında yazdığı Yaz Gece Rüyası adlı komedyası, antik mitolojiden ortaçağ söylencelerine, İngiliz halk masallarından 16. yüzyılda İngiltere'de yayımlanan gizemli konuları işleyen yapıtlara birbirinden çok farklı kişi, zaman, olgu ve fantastik öğelerin buluştuğu bir oyun. Ancak genel olarak bakıldığında Yaz Gecesi Rüyası, masallardan gerçek yaşama, iç içe geçen aşkların komedyanın anlatım olanaklarıyla biçimlenmiş değerlendirilişi'

Shakespeare'nin birikimi

Rönesans dönemi insanının bir yanıyla yücelttiği, diğer yanıyla kendi geçmişi, tarihsel kökleri olarak gördüğü Yunan ve Roma dünyası, mitolojisi, sanatsal öğeleri bu oyunda harmanlanmış biçimde karşımıza çıkar. Frigya kralı Midas'ın öyküsü, Ovidius'un 'Değişim'lerindeki antik Roma yaşamı, antik Yunan mitolojisinin ya da destanlarının pek çok kahramanı, komedyanın etkisini yoğunlaştırmak için oyunda yer alır. Aslında bu kadar çok bilginin ve konunun oyunda bulunması, Shakespeare'in birikiminin arka planını tanımamız açısından bizlere önemli bir veri de sunmaktadır.Yaz Gecesi Rüyası, çeviri dili açısından Shakespeare çağını karşılamanın ötesinde, günümüz insanının gündelik konuşmasındaki söylemle buluşan, aynı yapıtı 'Bahar Noktası' adıyla 'Türkçe Söyleyen' olarak çeviren Can Yücel'e çoğu yerde yakın duran bir çabanın karşılığı'Shakespeare'in 1605 yada 1606 yılında yazdığı sanılan tanınmış tragedyası Macbeth, o günden bugüne farklı yorum ve denemelerle tiyatro dünyasında kendine yer bulan bir oyun' O çağda yayımlanan pek çok yapıtın ve İncil'in Shakespeare tarafından, konuşma ve olay örgüsünde özgün olarak yorumlanmasıyla biçimlenen Macbeth, iyi bir asker olan Macbeth adlı oyun kahramanının iktidar tutkusu karşısında kendini dizginleyememesini, bir 'ölüm makinesi'ne dönüşmesini ve sonuçlarını anlatıyor. Yöneticinin genel özelliklerinin ne olması gerektiği ve iktidarını korunması bağlamında, o dönemin pek çok insanını etkileyen Machivelli'nin 'Hükümdar' adlı yapıtının içeriğinin izlerinin sürebileceği bir örnek olan Macbeth, önemli bir tiyatro yapıtı olmanın ötesinde, birey ' iktidar ilişkisini en iyi betimleyen yazınsal örneklerden biri'

İngiliz dünyasına bakış

Can Doğan'dan önce 4 kez Türkçeye çevrilen Macbeth, içinden seçilen bölümler ya da oyunun içeriği açısından da, farklı denemelerle seyirci ile buluşan bir oyun. Özellikle, insanın tutkularını dizginleyemeyişinin herkes için acılı sonuçlar ortaya çıkarmasının karşılığı olan oyun, bir yanıyla da Ortaçağ'la örtüşen katı feodal değerlerle, Rönesans'ta güçlenen burjuva sınıfı ile birlikte yeni biçim kazanan feodal değerlerin çatışmasını da ortaya koyuyordu. O çağda İngiliz halkının (hatta soyluların, kraliyet ailesinin) ilgisini çeken cinler, periler, hayaletler ve benzeri gizemli ya da gerçeküstü olgular Macbeth'in içinde yer buluyordu.Shakespeare bir yazar olarak, seyirci bağlamında her kesimden insanın sahnede görmek istediğini yapıtının şekillenmesinde biçimsel olarak kullanırken, içerik olarak da kendi döneminin olup bitenini tarihsel benzerliklerden yola çıkarak oyunlarında gündeme getiriyordu. Konuşma örgüsündeki imgeler, simgesel öğeler, kavramlar, kurgunun akışında Shakespeare'in İngiliz dünyasına bakışını tanımlıyordu. Şiirsellik bunda önemli bir yer tutsa da, başka dillere aktarımında ve oyuncuların söyleyişlerinde şiirin biçeminin yerini, yorumsal bağlamda söylenmek isteneni yakalamak adına şiirin içeriği aldı. Bu da çoğu kez, şiirsel söyleyiş yerine düzyazıya uygun söyleyişle gerçekleştirildi.Can Doğan'ın çevirisi çerçevesinde ele aldığımız Yaz Gecesi Rüyası ve Macbeth, diğer çeviri örneklerinin yanında, dilbilimsel bir çalışmanın uzağında dursa da, sahnedeki oyuncu ve yönetmen adına pratik yararlar sunan, Shakespeare'i seyirciye yakınlaştıracak iki oyun metni. Yaz Gecesi Rüyası/ W.Shakespeare/ Çev. Can Doğan/ Mitos Boyut Yayınları, İstanbul, 2006/ 64 s.Macbeth/ W.Shakespeare/ Çev. Can Doğan/ Mitos Boyut Yayınları, İstanbul, 2006/ 88 s.