Bilimin bilimi

Tarihte Bilim kitabı ilk kez 1954 yılında yayınlanmıştır. Kitap ülkemizde ilk defa 1976 yılında dilimize çevirilerek Materyalist Bilimler Tarihi adıyla yayımlanmıştır. Bundan yaklaşık 32 yıl sonra, bugün Evrensel Basım Yayın tarafından İngilizce ilk baskısından tekrar çevirilerek Tarihte Bilim adıyla basılmıştır. Tarihte Bilim kitabı ve yazıldığı toplumsal arka planı daha iyi anlamak için öncelikle kitabın yazarı John Desmond Bernal'in(1901-1971) yaşamına bir göz atalım. Bernal biyofizik(X-ışını kristalografisi) alanında çalışan ve biyoloji bilimine fizik ve kimyanın girişini sağlayan, alanında öncü bir bilimcidir. Çalışmalarını önce Cambridge Üniversitesi'nde daha sonraları da Londra'daki Birckbeck Koleji'nde yapmıştır. Çalışmaları biyofizik alanıyla sınırlı kalmamış, İngiltere'de bilimin verimli planlanması, bilim ve toplum üzerine olan Marksist çalışmaları ve bilimi devrimin bir aracı olarak yorumladığı görüşleri kendi zamanındaki ve kendinden sonra gelen pek çok bilimciyi etkilemiştir. John Desmond Bernal'in düşünce dünyasında tüm bunların uyanışına 1931 yılında Londra'da düzenlenen İkinci Uluslararası Bilim Tarihi Kongresi'nin çok büyük etkileri olmuştur. Bu kongreye katılan Sovyetler Birliği delegasyonunun sunduğu çalışmalar, İngiliz aydınları arasında bilim ve toplum ilişkisi, planlı gelişme ve planlı bilim, kapitalizmde ve sosyalizmde bilim tartışmalarını başlatmıştır. Bu tartışmalar İngiltere'de Bilimin Toplumsal İlişkileri Hareketi'nin oluşumuna yön vermiştir. Bu dönem aynı zamanda kapitalizmin büyük buhranının yaşandığı bir dönemdir. Bernal bu hareketin öncülerinden biridir. Onun Bilimin Toplumsal İşlevi(1939) kitabı bu hareketin bir sembolü olmuştur.

İnsanlık tarihi ve bilimin diyalektik gelişimi

Bernal kendi deyimiyle 'bilimin bilimini' oluşturmaya çalışmıştır. Onun kitapları köklerini bu sistematik çalışmalardan almıştır. Bu, bilimin sosyal çevre ile olan ilişkilerinin çözümlenmesini esas alan yeni bir çalışma alanıdır. Bernal'e göre bu yeni alan iki temel şeye dayanır. Bunlardan biri bilimin toplumla olan ilişkilerinin tarihi bir temele oturtulmasıdır. İkincisi ise bilim her zaman sosyal, ekonomik ve siyasi olaylarla çevrelendiği ve buralardaki akıldışı uygulamaların bilimin insanlığın yararına kullanımını engellediği, bilimi geride bıraktığı gerçeğidir. Tarihte Bilim kitabı işte bu bilimin bilimini oluşturma çabalarının bir parçası olarak ortaya çıkmıştır.

Toplumsal arka plan

Tarihte Bilim, salt kronolojik sırayla tarih boyunca ortaya çıkan bilimsel gelişmeleri vermekle kalmaz, bunların insan toplumlarına ve düşüncesine etkisini, daha sonra ortaya çıkan fikirleri ve gelişmeleri nasıl etkilediğini de ortaya koyar. Yani Bernal, bilimi ve tarih boyunca bilimin değişen yapısını diyalektik yöntemle inceler ve tarih boyunca bilimler arasındaki ve bunların bilimsel ve toplumsal devrimlerle olan ilişkilerini de ortaya koyar. Bunları yaparken, Bernal yalın bir dille bilimsel gelişme ve devrimlerin toplumsal arka planlarını vermekteden de geri durmaz. Bu nedenlerle Bernal'in Tarihte Bilim'i yalnızca bir bilim tarihi kitabı değildir. Bernal, kitabını yedi bölüme ayırır. Birinci bölümde genel olarak bilimin ortaya çıkışını ve özelliklerini inceler. Bu bölümde bilim ve üretim ilişkilerine de giriş yapar. İkinci bölümde ise eski çağlarda bilimin doğuşu ve gelişimini, toplumun, medeniyetin ve kültürün doğuşuna ve yerleşik yaşama geçişe paralel olarak inceler. Üçüncü bölüm 'İnanç Çağında Bilim' başlığını taşımaktadır. Bu nölümde feodalizme geçişte bilimin değişimi toplumun değişimi bağlamında ele alınmaktadır. Bunlara ek olarak Ortaçağ'da bilim ve din çatışmalarının bilimi ve bilimsel teknikleri nasıl etkilediği de bu bölümün konusudur. Dördüncü bölümde Rönesans ve bilimsel devrim ile kapitalizmin ve tabii modern bilimin doğuşu irdelenmektedir. Beşinci bölüm ise sanayi devrimini neden sonuç ilişkileri ile birlikte ele alır. 18. ve 19. yüzyılda doğa bilimindeki gelişmelere bir retrospektif sunar. Bu bölümde evrim fikrinin doğuşu ve gelişimini anlatır. Altıncı bölüm yirminci yüzyıl arka planında bilim ve toplumdaki değişimleri anlatarak günümüzün bilimine ışık tutar. Bunu yaparken yirminci yüzyılda fiziki ve biyolojik bilimlerdeki gelişmeleri anlatır. Yaşamın kökeni, tıptaki ve moleküler biyolojideki ilerlemeler(DNA'nın yapısının bulunuşu vb.), nükleer enerji, atom bombası ve savaş bu bölümde özel olarak ele elınmaktadır. Bunun hemen arkasından tarih boyunca sosyal bilimleri, Marksizm ve toplum bilimini, Marksizmin doğuşu ve gelişimini inceler. Yine bu bölümde Birinci Paylaşım Savaşı'nı ve bunun sosyal bilimleri nasıl etkilediğini okuyucuya sunar. Kapitalizm ve sosyalizmde sosyal bilimlerin durumu da bu bölümde kendisine yer bulur. Son bölüm ise bilim ve sosyal güçler arasındaki etkileşimi, sınıflı ama hızla değişen bir dünyada bilimi çözümler. Son kısımda ise Bernal, bilimin ilerleyişi için gerekli koşulları, bilimin önemli görevlerini ve gelecekteki perspektifini tartışarak kitabını bitirir. Bernal kitabında doğa bilimleri ile sosyal bilimlerin iç içeliğini de vermeye çalışır.

Hâlâ güncel

American Scientist dergisi Tarihte Bilim'i bilimin yüzyılına şekil veren yüz kitap arasında saymaktadır. Gerçekten de kitap 1954 yılına kadar olan bilim tarihindeki gelişmeleri bir bütün olarak ustaca ele almakta ve gelişmeler arasındaki ilişki ve etkileşimi çağların önemli tarihsel olaylarıyla birlikte sunmaktadır. Yaklaşık 60 yıl kadar önce yazılmasına rağmen kitap halen güncelliğini korumaktadır. Bugün yeni bilimsel gelişmelerle, bunların kapsamlı ve sistematik bir biçimde toplumla olan bağını kuran çalışmaların sayısı oldukça azdır. Kitapta yer verilen tartışmalar, bilimsel gelişmeler günümüz tartışma ve bilimsel gelişmelerinin temelini oluşturmaktadır. Bu tartışmaları ve temelleri anlamak günümüz bilimsel gelişmelerini anlamamız ve çözümlememizde bize kılavuzluk yapacaktır. Bu nedenle bu kitabı okumak ve anlamak önemlidir.

Kaynakça:

Robert E. Filner, Science and Marxism in England, 19301945. Science and Nature, No. 3 (1980), s. 60-69.John Desmond Bernal(2008), Tarihte Bilim, Evrensel Basım Yayınhttp://www.americanscientist.org/bookshelf/pub/100-or-so-books-that-shaped-a-century-of-science\t\t (*)Sabancı Üniversitesi doktora öğrencisi ' Biyoloji Bilimleri ve Biyomühendislik)Tarihte Bilim/ John Desmond Bernal/ Çeviren: Tonguç Ok/ Evrensel Basım Yayın/ 2 Cilt, 1104 s.