İran ve P5 1 ülkeleri arasında nükleer görüşmeler sürüyor

İran'ın 1950'li yıllarda başladığı, İran devriminin ardından yavaşlayan ve 2000'li yıllarda yeniden hız kazanan nükleer faaliyetleri, başta ABD olmak üzere batılı ülkelerin tüm ambargo çabalarına rağmen sürüyor. İran, şimdiye kadar yürüttüğü tüm nükleer faaliyetlerin barışçıl amaçlarla, tıp ve enerji alanında kullanılmak üzere yapıldığını ileri sürerken, ABD ve diğer batılı ülkeler, uranyum zenginleştirmede kilit sınırın aşılarak bomba yapılma düzeyine gelinmesinden endişe ediyor.

1957 yılında ilk nükleer çalışmasına başlayan, 1968 yılında da Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi (NPT) anlaşmasını imzalayarak nükleer faaliyetlerini Uluslararası Atom Enerjisi Kurumu (UAEK) denetimine açan İran, 2000'li yıllarda çalışmalarına hız vererek ardı ardına nükleer tesis ve araştırma reaktörü kurmaya başladı.

Nükleer müzakereler

İran'ın, Pakistan, Irak, İsrail ve ABD;den kendisine dönük tehdit algılaması, iç ekonomik ve siyasi dinamikler ile milli gurur unsurlarına bağlı olarak geliştirdiği öne sürülen nükleer programı kapsamında gerçekleştirilen müzakereler, İngiltere, Fransa ve Almanya'dan oluşan ''AB üçlüsü'' bağlamında 2004'te, BM Güvenlik Konseyi'nin daimi üyeleri ABD, İngiltere, Fransa, Çin ve Rusya ile Almanya'dan oluşan "P5 1" grubuyla ise 2006'da başladı.
Uluslararası Atom Enerjisi Kurumu (UAEK) ise, 2008 yılında İran'ın nükleer tesislerde yürüttüğü aktiviteleri denetlemeye ve İran ile müzakereler düzenlemeye başladı.
Müzakerelerin başlangıcında İran'dan talep edilen en önemli konu uranyum zenginleştirme faaliyetlerini tamamen bırakmasıydı, ancak İran bunu kabul etmedi. Bunun ardından müzakerelerin ilerleyen aşamalarında P5 1 ülkeleri uranyum zenginleştirme faaliyetlerinin tamamen askıya alınmasını değil, zenginleştirme oranını düşürmesini (sadece elektrik üretiminde kullanılan reaktörde kullanılan oranda) istedi.
İran nükleer programı bir dizi araştırma merkezi, uranyum madeni, bir nükleer reaktör ve bir uranyum zenginleştirme merkezi içeren uranyum işleme yapılarından oluşuyor.

İran'ın zenginleştirilmiş uranyum ürettiği iddiası

İran;da, nükleer silah ve nükleer santrallerin ham maddesi konumundaki uranyumun üretildiği 17 tesis bulunuyor. İran'ın bu tesislerde, daha önce 145 kilo olan yüksek düzey zenginleştirilmiş uranyum üretim kapasitesini artırarak, 2010 yılından bu yana 233 kilograma çıkardığı ileri sürülüyor.
İran, nükleer programıyla ilgili Uluslararası Atom Enerjisi Kurumu'na gerekli bildirimleri yapmadığı ve NPT yükümlülüklerini yerine getirmediğinden şüphelenilmesi üzerine İran'ın faaliyetlerinin daha sıkı denetlenmesi gündeme gelmişti. İran'ın UAEK ile yapılan kapsamlı denetim antlaşmalarına, bir nükleer programın şeffaflığını sağlayan önemli bir mekanizma olan ek protokolü imzalamasına rağmen uygulamadığı ileri sürülürken, İran, askeri tesislerdeki gizliliğin ihlal edildiği, istihbarat yapılması gibi çekincelerle kendini savunuyor.
İran 2004 yılında ''AB üçlüsü'' ile görüştükten sonra kısa bir süreliğine bu protokolü uygulamış, daha sonra vazgeçmişti.
BMGK, Iranın nükleer programına ilişkin, "programın tamamen şeffaf ve barışçıl amaçlarla yürütülmesi" talebiyle dört karar aldı. Avrupa Birliği, 1 Haziran 2012'den itibaren İran'dan alınan petrole ambargo uygulamaya başladı. İran'a daha önceden ambargo uygulamaya başlayan ABD, 2013'den itibaren, İran'ın petrol gelirlerinin azaltılması ve devlet televizyonu için yeni yaptırımlar uygulamaya başladı.

Kazakistan'daki müzakereler

Kazakistan'ın Almatı kentinde dün sona eren ve P5 1 ülkelerinin İran'a bazı yaptırımları gevşetme vaadinde bulunabileceği söylenen görüşmelerde varılan nokta henüz açıklanmamış olsa da uzmanların teknik konulardaki görüşmeler için İstanbul;da bir araya geleceği belirtildi.
Görüşmelerden önce İran'ın yeni bir öneri paketi hazırlayacağı, karşılığında ise İran'dan uranyum zenginleştirmenin askıya alınması, Kum kenti yakınındaki denetimsiz nükleer tesisin kapatılması ve orta düzeyde zenginleştirilmiş uranyum stokunun ülke dışına çıkarılması isteniyordu.
İran Ulusal Yüksek Güvenlik Konseyi Genel Sekreteri ve Nükleer Başmüzakerecisi Said Celili, Almatı'daki görüşmelerin ardından ülkesinin nükleer programından vazgeçmeyeceğini ve bu programı geliştireceğini söylerken, Çin Dışişleri, Almatı'daki görüşmelerde, esas nükleer müzakere sürecinin başlaması yolunda ilk adımın atıldığını açıkladı.
P5 1 ülkelerinin temsilcileri ise İran'ın nükler programında değişikliğe gitmesi durumunda mali yaptırımların hafifletilmesi konusunda herhangi bir teklif sunulmadığını belirttiler.
İran ve "5 1" grubunun müzakereler öncesi uzmanlar düzeyinde 17-18 Mart'ta İstanbul'da görüşmelerde bulunacakları belirtilirken, bir sonraki müzakerelerin 5 Nisan'da Kazakistan'ın Almatı kentinde devam edileceği bildirildi.
Taraflar, daha önce de Cenevre, İstanbul, Bağdat ve Moskova;da müzakerelerde bulunmuştu.

"İran, diplomasiyi çok iyi kullanıyor"

Hacettepe Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Uluslararası İlişkiler Bölümü'nden Dr. Şebnem Udum,  İran'ın diplomasiyi çok iyi kullandığını belirtti. İranlıların ikincil ülke olarak algılanmak istenmediğini dile getiren Udum, bu nedenle ellerindeki teknolojiyi ve gücü bir müzakere aracı olarak kullanmak istediğini ifade etti.
Udum, ''İran'ın nihai amacı nükleer silah olmayabilir ama bu süreçte diğer ülkelerin onu "ciddiye aldıklarını" görüyoruz. Bu nedenle elindeki kritik teknik imkandan vazgeçmek istemiyor. Bunu statü ve prestij aracı olarak kullanıyor'' dedi.
P5 1 ülkeleri ile İran arasında Almatı'da yürütülen nükleer müzakere görüşmelerinden somut bir adım beklemediğini dile getiren Dr. Udum, burada sadece P5 1 ülkeleri ve karşısındaki İran'a değil, İran'ın neden böyle davrandığına odaklanılması gerektiğini söyledi.