Yeni emperyal güç denkleminde AB’cilik, ABD’cilik, Rusya’cılık “senaryoları” şimdiden tedavüle girmiş görünüyor

Saflar yeniden şekilleniyor

Rusya-Gürcistan savaşı dünya açısından önemli bir kilometretaşı. Yaygın görüş; dünya, bir yanında ABD ve AB’nin diğer yanında ise Rusya, Çin ve İran’ın yer aldığı yeni bir “iki kutuplu dünya düzeni” ile karşı karşıya... Ne kadar doğru?

Önümüzdeki fotoğrafı “iki kutupluluk” açıklamıyor. Rusya-Gürcistan gerilimi, ABD’ye dünyaya hükmetme kapasitesinin sınırlı ve zayıflamakta olduğunu ve dünyanın tek ve mutlak belirleyici gücü olmadığını hatırlattı. Yeni olan şu: Rusya sahneye çıktı ve küresel müdahaleci bir güç olduğunu ilan etti. Diyebiliriz ki, bugün AB-Rusya çelişkisinin ve AB-ABD işbirliğinin karakteri değişmiştir. AB, ABD ve Rusya, artık çeşitli düzeylerde “hem hasım, hem hısım” ilişkisi olan emperyal güçler...

AB-Rusya ilişkilerinde yeni olan 

SSCB döneminde, Batı Avrupa kapitalist devletlerinin varlık koşullarını tehdit eden Rusya, AB açısından bugün önemli bir enerji tedarikçisi ve pazar. Bunun yanında Rusya, Kafkasya, Doğu Avrupa ve Orta Asya’daki periferi ülkeleri ve Kuzey Kutbu gibi tartışmalı alanlarda ve enerji kaynaklarında hâkimiyet kurma mücadelesiyle, James Petras’ın deyişiyle, “gelişmekte olan emperyalist bir güç”...

Avrupa Birliği (AB), Rusya’nın egemenlik sahası BDT’ye enerji bağımlısı ve bu büyüyen pazarı önemsiyor. Biraz da bu yüzden bu savaş süresince ve daha önce Gürcistan ve Ukrayna’nın NATO’ya katılmalarına ilişkin görüşmeler sırasında ABD ile tam da örtüşmeyen, kaypak bir tavır sergiledi. AB’nin Gürcistan meselesinde Rusya’ya fırsatta başını okşatan bir tutum geliştirdiği gözlerden kaçmıyor.

AB-ABD arasında değişen ne?

Yeni dönemde AB-ABD ilişkilerinin kimyası da değişime uğruyor. Hatırlayalım; II. Dünya (Paylaşım) Savaşı’nın ardından Batı Avrupa devletleri tahrip olmuş ekonomileri ve askeri aygıtlarıyla, SSCB’nin tehdidi altındaydılar. Yıkık ekonomilerini ayağa kaldırmak ve “komünizm tehdidi” karşısında koruma sağlamak için ABD’ye evet dediler. Bu evet ile gelen, SSCB’yi sınırlandırırken, öte yanda Batı Avrupa’yı ABD’ye tabi kılıyordu.

Bugünün Avrupa’sı ise kendi askeri mekanizmalarını güçlendirme ve uluslararası müdahalelere uygun hale getirme yolunda. Hızla genişleyen AB ekonomik güç açısından da 1970’lerden bu yana bir yükseliş içinde ve pek çok sektörel yarışta ABD’den daha iyi durumda.

Bugün AB’yi rahatsız eden şey şu: Doğu Avrupa’ya ABD üsleri, füze kalkanları kurulmasından AB çok da hoşnut değil. Bunların görünür hedefi Rusya olsa da AB biliyor ki, bu tezgâh, Avrupa’yı kontrol altında tutmaya da hizmet edecek, Avrupa’nın askeri kapasitesini sınırlayacak. Bu durum NATO içinde çatlaklara da yol açmış durumda. AB-ABD ilişkisinde karakter değişikliği başka durumlarda da gözleniyor. Mesela;

• AB, Irak işgalinde ABD ile görüş ayrılığına düştü,

• NATO’nun genişletilmesi ile ilgili ABD önerilerine atlamadı,

• ABD’nin İran’a saldırı-tecrit siyaseti yerine, AB, yaptırım-diplomasi-işbirliği siyasetini izledi,

• ABD’nin Africom’u (ABD Afrika Gücü) kurmasına yol açan gelişme karşısında AB, yeni bir hâkimiyet yarışına girmiş durumda.

Özetle, AB, ABD çizgisinin peşine takılmak yerine Rusya ile geliştirilebilecek işbirliğinin önemine daha çok kulak kabartır durumda. Rusya da ekonomisini çeşitlendirmek açısından Avrupa sermayesinin yatırımlarına ihtiyaç duyuyor ve özellikle AB’yi, ABD’den uzaklaştırma peşinde.

Yeni emperyal güç: ÇİN

Neoliberalizmi, sosyalizm kalıntısı yapı içinde doludizgin uygulayarak, yüksek verimlilik ve birikim imkânları ile olağanüstü güçlenen Çin’i, artık yeni bir emperyal güç olarak dünya sahnesinde görüyoruz.

Çin, Şanghay İşbirliği Örgütü çerçevesinde Rusya ile işbirliğine gidince Rusya ile bir kutup olma yakıştırması yapıldı. Gerçek böyle mi? Bu yakıştırmaya Birleşmiş Milletler’de uluslararası konularda Rusya ile paralel tutumlar alması ve ABD’nin şikâyet etmesine yol açacak şekilde askeri harcamalarını tırmandırması neden oldu.

Sovyetler Birliği ile Kamboçya-Vietnam sorunu, Orta Asya meseleleri gibi sebeplerle defalarca karşı karşıya gelen Rusya ile Çin arasındaki ilişkiler hem Çin’in liberalleşmesi hem de Rusya’daki rejim değişikliği sebebiyle oldukça yumuşadı. Özellikle 1989’da Gorbaçov’un Pekin ziyareti ve 1996’da Dışişleri Bakanı olan Primakov’un ABD’ye karşı bir kutup oluşturma çabası, iki ülke arası ilişkileri arttırdı, iki ülke de kendilerini Amerika’nın tek kutup olduğu bir dünyada göremeyerek ortak çalışmalara önem verdi...

2006 yılında Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin’in Çin’e bir boru hattı ile petrol ve doğalgaz ihracı projelerini açıklaması enerji konusunda da işbirliği olduğunu gösteriyor. 2006 yılında iki ülke arasındaki ticaret hacmi 33,4 milyar dolara ulaştı ve bu rakamın 2010’a kadar 80 milyar dolara ulaşması bekleniyor. 2001 yılında Rusya, Çin, Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan tarafından Şanghay Beşlisi olarak kurulan, daha sonra Özbekistan’ın da katılımıyla adı değişen Şanghay İşbirliği Örgütü de Rus-Çin işbirliğine bir örnek... Şanghay Örgütü hem ortak savunma hem de ekonomik açıdan işbirliği amaçlıyor. Örgüt, ilk ortak savunma harekâtını 2003 yılında gerçekleştirdi ve ortak bir savunma bloku olmayı planlıyor.

Çin-ABD denklemi

Çin ve Amerika arasında da hem hasımlık, hem hısımlık var. İhracatının yüzde 21’ini ABD’ye yapan Çin, ucuz üretimi sayesinde Amerikalı tüketicilerin tercihi. Ucuz Çin mallarına alışan Amerikan ekonomisinde Çin’den ithalatı kesme sonucu artacak fiyatlar ve doğacak enflasyon ekonomik durgunluğu tehlikeye sokar korkusu hâkim. Amerika’ya ihracatı kesilen Çin ise en büyük alıcısını kaybetme, üretim fazlasından zarara uğrama endişesinde.

ABD’nin Çin’e yönelik en önemli taleplerden biri de Yuan’ın değerinin Amerikan Doları’na sabitlenmesi. 2001 yılındaki DTÖ üyeliğini takiben düşük maliyetinin sağladığı avantajla Çin’in dünya pazarlarında ihraç ürünleriyle hâkimiyet sağlaması, ABD gibi pek çok ekonomiyi rahatsız etti.

Nüfusu ve rejimi sayesinde üretimi zaten düşük maliyetlere sahip Çin’in bir de sabit değerli Yuan sayesinde ihracatını daha da ucuzlatması, hem ülkelerin yerel pazarlarında hem de dış pazarlarda Çin ürünleriyle rekabeti zorlaştırdı. Bu durum, yüksek katma değerli ürünler dışında Çin pazarına girmeyi de oldukça zorlaştırdı. ABD, işsizlik artısı, iç piyasadaki firmaların güç kaybı ve 2006 yılı itibarıyla ABD’nin yayınladığı rakamlara 232.5, Çin’in yayımladığı rakamlar ile 144.3 milyar dolar civarında bir ticaret açığından mustarip. Çin’in ABD ile gerilim noktalarını ise Çin periferisindeki ABD askeri faaliyetleri ve Çin’in ihtiyaç duyduğu enerji ve hammadde kaynaklarının ABD tarafından kontrol altına alınmak istenmesi oluşturuyor. Africom’un kurulmasının bir nedeni de Çin’in Afrika’ya uzanan etkisini sınırlama isteğidir. Dikkat çekici bir gelişme Çin’in küresel doğrudan yatırımlarda adından giderek daha fazla söz ettirmesi.

2005 yılında 11.3 milyar dolar, 2006 yılında ise 17.8 milyar dolar değerinde Çin sermayesi çeşitli ülkelerde yerleşik faaliyete geçti. Özellikle Afrika ve Latin Amerika’da Çin yatırımları iyice yoğun. Günümüzde 49 Afrika ülkesinde 800’den fazla Çin firması iş yapıyor ve Çin’in Afrika’yla olan ticareti 2002’de 18.5 milyar dolarken 2006’da 55 milyar dolara çıktı. Benzer şekilde Çin’in Güney Amerika’da yalnızca Arjantin’e yaptığı yatırımların toplamı 20 milyar doları buldu.

Farklı bir emperyal güç: İRAN

ABD karşıtlığı ve Rusya ile ortaklaşa yürüttüğü nükleer programı nedeniyle Rusya ve Çin’le birlikte bir eksen oluşturacağı söylenen bir başka emperyal güç ise İran.

İran, kendine özgü üretim ilişkileri ve sınıfsal yapılanmasına rağmen, ABD, AB, Rusya ve Çin’in dahil olduğu emperyalist-kapitalist sistemin bir parçası. Politik gücünü, ABD-İsrail karşıtı Pan-İslamist siyasetinden alan İran, Irak ve Afganistan bataklarına takılan ABD karşısında, Ortadoğu’daki diğer hedef güçler üzerinde etki kuran bir bölgesel güç olma çabasında önemli mesafe kaydetmiş durumda. İran, hedefleri karşısında en önemli engel olan Irak’taki BAAS yönetiminin ABD tarafından ortadan kaldırılmasıyla yakaladığı avantajı da tepe tepe kullanıyor. İran’ın Rusya ve Çin ile ilişkisi silahlanma ve nükleer enerji alanında olmakla beraber, önemli sınırlılıklar içermiyor. Her iki alanda da tek ülkeye bağımlı olmaktan kaçınan ve silahlanma faaliyetini mümkün olduğunca kendi çabalarıyla geliştiren İran, nükleer programını birlikte yürüttüğü Rusya’nın kısıtlamalarından da mustarip... Rusya, Buşehr Santralı’nın yapımında olduğu gibi bazı taahhütlerini geciktirmekte, Birleşmiş Milletler’de ABD’nin yaptırım önerilerine karşı çıksa da kimi yaptırımlara da imza atarak nötr bir konum alıyor. Rusya bu biçimde İran’la ilişkisini bir uluslararası pazarlık konusu yapma çabasında. Rusya, bunun yanında İran üzerinde kontrol kurarak burnunun dibinde yeni bir nükleer güç oluşumuna seyirci kalmak istemiyor. İran da Rusya’ya bağımlı kalmak istemiyor. Ekonomik anlamda AB ile ilişkilerini geliştiriyor. Türkmen ve İran gazını Türkiye üzerinden Avrupa’ya taşıyacak Nabucco projesindeki hevesi, İran lideri Mahmud Ahmedinejad’ın geçen haftalarda gerçekleşen İstanbul ziyaretinde de gözlendi.

Fırsatlardan yararlanılmalı

Gürcistan gerilimi ile birlikte emperyal güç matriksi sisler arasından biraz daha yüzeye vurmuş bulunuyor. ABD hâkimiyetinin zayıflaması karşısında, muhalif emperyal güçler rahatlıkla ABD’ye kafa tutabiliyor, ABD’nin müttefikleri ABD’den görece bağımsız hareket etmeye başlıyor, ABD liderliğindeki uluslararası kurumlarda çatlaklar çoğalıyor, bölgesel emperyal güçlerin varlığı daha çok hissediliyor.

Üretken gücü gerileyen ve mali krizle sarsılan ABD’nin hâkimiyet savaşında kolay kolay havlu atmayacağı, güç toplamaya çalışacağı kesin. Yükselme halindeki yeni emperyal güç Rusya’nın dahil olduğu bu küresel gerilim atmosferinde su, enerji ve gıda kaynakları üzerinde yeni bir hâkimiyet yarışına girmiş görünüyor dünya... Bu yarışın önümüzdeki dönemde şiddetlenmesi çok muhtemel. Türkiye, kum fırtınaları sonrası oluşan bu yeni çöl haritasında, zaman zaman kendisinin ya da birilerinin vehmettiği üzere, bir bölgesel güç olmanın çok dışındadır. Yeni emperyal güç denkleminde AB’cilik, ABD’cilik, Rusya’cılık “senaryoları” şimdiden tedavüle girmiş görünüyor.

Türkiye taşeronluktan öte gidemiyor

Son 30 yılın küreselleşme sürecinde, toplumuna çektirdiği onca acıya rağmen, ne demokrasisini ne de ekonomisini güçlendirmeyi beceren, dikkate alınır bir güç haline gelemeyen Türkiye’ye, ülke politikalarına yön verenlerin tavsiyesi, işbirlikçi bir taşeronluktan öteye gidemiyor...

Kimileri için yaşanılan yer, zor bir coğrafyadır ama filler savaşından bir pay çıkarma fırsatı hâlâ vardır. Kendi ayaklarının üstünde ve kendi bağımsız politikasını belirleme gücüne kavuşamayan Türkiye’nin egemenleri için geriye sadece “işbirlikçilik senaryoları ve alternatifleri geliştirip birine yamanma” kalmaktadır.

Oysa farkında olunması gereken gerçek şudur; tek kutupluluktan çok kutupluluğa doğru seyreden dünya siyaseti, diplomasisi ister istemez her tür ekonomik ve politik kurumu da etkileyecek, bu kurumların “değişmez” sanılan kurallarını, politikalarını da çatırdatacak. Bu kurumlarda güç dengesini yeniden kurgulatacaktır. IMF’sinden Dünya Bankası, Dünya Ticaret Örgütü’ne, NATO’sundan AB’sine kadar, tüm kurumlarda yeni emperyal güç denkleminin ağırlığı hissedilecektir.

Böylesi bir konjonktürde eski ezberler işe yaramayacaktır ya da eski çıpaların çıpa olmadığı anlaşılacaktır. Şimdi bunun farkında olarak, tüm dünyada daha adil, daha insani, daha barışçıl bir düzenin tesisi için dümen tutmak, ortaya çıkan rüzgârdan, bu yelken için yararlanmayı düşünmek, bunun zihni açılımlarına teşebbüs etmek, ufuklar yaratmak zamanıdır.

Kaynaklar

• Adem B. Kushner, 23 Ağustos, Newsweek

• Ali Ergin Demirhan, Dünya Tek Kutuplu Değilse İki Kutuplu Olmak Zorunda mı? www.sendika.org.

• Ergin Yıldızoğlu, Büyük Satranç Tahtası ve NATO –2, Cumhuriyet, 27 Ağustos 2008.

• Fatih Yaşlı,  Gürcistan’dan Ergenekon’a Uzanan Yol: Emperyalizm ve Turuncu Devrimler, www.sendika.org.

• Sami Kohen, İki Blok (Henüz) Yok – Ağustos 2008 Milliyet.

• IMF, WORLD ECONOMIC OUTLOOK, April 2008.

• Emperyalizm, Küreselleşme ve Latin Amerika üzerine: James Petras/Söyleşi- Hakan Tanıttıran (Refleks).

• China: Is High Growth - High Risk Liberalization the Only Alternative? -James Petras.

• Emperyal Gücün Ekonomik Temeli- James Petras 07 Eylül 2004 - www.sendika.org.

• http://epp.eWhen the Tough Decide to Become Diplomatic -Immanuel Wallerstein.

• “Has the ‘Surge’ in Iraq Worked?” -Immanuel Wallerstein, http://www.binghamton.edu.

• Eurostat.ec.europa.eu.

• The WTO launches World Trade Report 2008: Trade in a Globalizing World.

• The FT500 Survey, www.ft.com/ft500.