Küresel tehlikeler çağı

DOÇ. DR. CAVİT IŞIK YAVUZ *

Bugünkü halk sağlığı kavramı ve biliminin temellerinin “hızlı sanayileşmenin yarattığı sosyal ve sağlık sorunlarına karşı oluşan tepkiler bağlamında” ortaya çıktığını söyleyebiliriz. Özellikle sanayileşme süreci sonrası yoğunlaşan eşitsizlikler, sosyal sorunlar, bulaşıcı hastalıklar, sağlıksız kentleşme ve nüfus artışı, toplumsal hareketlerle iç içe olan bu alanın ortaya çıkmasına neden olan belli başlı faktörlerdir. Bu gelişim sürecinde bulaşıcı hastalıkların önemli bir etkisi olduğunu görüyoruz. 

SALGINLAR VE KAMU SORUMLULUĞU 

19. yüzyılda yaşanan salgınlar, “koruyuculuk” ve “kamu sorumluluğu” vurgularını öne çıkaran bir dizi gelişmeyi de beraberinde getirmiştir. Bu ve elbette ki sağlığı etkileyen başka birçok faktörün etkisiyle ortaya çıkan gelişmeler ile “kıtlık ve salgınlar çağı” olarak nitelendirilen, beklenen yaşam süresinin oldukça kısa ve ölümlülüğün yüksek olduğu bir dönemden (Premodern ve sanayi öncesi toplumlar olarak ifade ediliyor) “pandemilerin gerileme dönemi” olarak adlandırılan ve barınma, beslenme, sanitasyonda iyileşmeler ve infeksiyon hastalıklarından ölümleri azaltan halk sağlığı çalışmalarının olduğu, beklenen yaşam süresinin uzadığı bir döneme geçilmiştir. Sonrasında bugüne gelinceye kadarki dönemler de kronik hastalıkların öne çıktığı “dejenereatif ve insan kaynaklı hastalıklar çağı” ile palyatif bakımın en önemli tıp bileşeni olduğu “gecikmiş dejeneratif hastalıklar çağı” olarak adlandırılıyor. 

KÜRESELLEŞEN SAĞLIK TEHLİKELERİ ÇAĞI

Günümüzde bulunduğumuz dönem ise “Küreselleşen sağlık tehlikeleri çağı” Bir yandan yeni ortaya çıkan enfeksiyon hastalıklarının, diğer yandan da “geri dönen”; yani var olan ama azalmış enfeksiyon hastalıklarının yeniden ortaya çıktığı çağ. İklim krizinin etkilerinin belki de en üst noktaya çıkacağı çağ. Elbette ki yoksulluğun, eşitsizliğin, hava kirliliğinin, kronik hastalıkların, şişmanlığın, göç ve göçmenliğin, çatışma ve savaşların da küreselleştiğini unutmadan. Küresel sağlık etkilerinin ve hızın çağı. 

İşte yeni koronavirüs hastalığı da bu dönemde karşımıza çıktı. Tıpkı 21. yüzyılın ilk yirmi yılında ortaya çıkan diğer küresel enfeksiyon tehditlerinde olduğu gibi, Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) “Uluslararası Halk Sağlığı Acil Durumu” ilan etmiş oldu. Daha doğrusu “Uluslararası Endişe Oluşturan Halk Sağlığı Acil Durumu”. 2005 yılında yürürlüğe giren Uluslararası Sağlık Düzenlemeleri kapsamında ilan edilen bu acil durumlar, son yirmi yılda adını sık duyduğumuz enfeksiyonlar nedeniyle ilan edildi. DSÖ verilerine göre, sadece 2001-2016 yılları arasında 168 ülkede halk sağlığını tehdit eden binden fazla salgın ortaya çıktı. Bu dönemde “halk sağlığı krizine” yol açan dört hastalık küresel bir tehdit oluşturdu. Bunlar: SARS, (2003), pandemik H1N1 (Domuz gribi, 2009), MERS-CoV (2012-2015), ebola (2014) idi. Şimdi beşincisiyle karşı karşıyayız: COVID-2019. 

Bunun yanında DSÖ’nün “küresel sağlık tehditleri arasında” da “pandemi” başlığına yer verdiğini görüyoruz. DSÖ, 2019 yılında küresel sağlığı tehdit eden 10 başlık sıralarken dört başlıkta enfeksiyon hastalıklarına yer veriyor: Küresel grip pandemisi, ebola ve diğer tehlikeli enfeksiyon etkenleri (Zika, Nipah, MERS, SARS başlıcaları), dang humması (Dengue Fever, sivrisinek aracılığıyla bulaşan bir virüs hastalığı) ve HIV. Dolayısıyla bir “pandemi” olasılığını hep gündemde tutuyor.

21. Yüzyılın KÜRESEL SAĞLIK TEHDİTLERİ

Küreselleşmenin ve küresel kapitalizmin önemli finansal aktörü Uluslararası Para Fonu (IMF) da “21. Yüzyılın Küresel Sağlık Tehditleri” başlığında ilk sırada “Pandemi riski”ni anıyor (diğerleri çevresel tehlikeler, bulaşıcı olmayan hastalıklar ve ruhsal bozukluklar ve antibiyotik direnci). Meselenin ekonomik boyutuyla ilgilenen IMF, 2013 yılı rakamlarını esas alarak şiddetli bir grip pandemisinde küresel GSYİH’de yüzde 4.8’lik düşüş yaşanabileceğini ve bunun da 3.6 trilyon dolara eşdeğer olduğunu belirtiyor. 

DSÖ’nün bir de “öncelikli hastalıklar listesi” var. Bu liste ilk olarak 2015 yılında yayımlandı ve salgın potansiyeli nedeniyle halk sağlığı acil durum riski taşıyan hastalıkları ve bu hastalıklara yönelik araştırma ve incelemeleri öncelemeyi kapsıyor. Kırım Kongo Kanamalı Ateşi, ebola virüs ve marburg virüs hastalığı, Lassa ateşi, MERS-CoV ve SARS, Nipah virüsü hastalığı, rift vadisi hastalığı, zika hastalığı ve “Hastalık X”. Bu “Hastalık X” terimi ile kastedilen, “ciddi bir uluslararası salgın oluşturan ve bilinmeyen bir patojenden kaynaklanabilecek hastalık”. Kim bilir belki de liste güncellendiğinde listenin yeni üyesi COVID-2019 olacak.

Hızlanan yaşam, uzlaşım, etkileşim, küreselleşen birçok olgu ile birlikte enfeksiyon hastalıklarının da hızla yayılımı söz konusu artık. Bu durumun ciddiyeti elbette ki yayılıma konu olan enfeksiyon etkinin ve yol açtığı hastalıkların özellikleriyle yakından ilişkili. Yayılım hızına ilişkin endişelerin de temel kaynağını ABD Hastalık Kontrol Merkezi’nin şu cümlesi çok güzel özetliyor: “Bir patojen, uzak bir köyden 36 saat içinde tüm kıtalardaki büyük şehirlere gidebiliyorsa, ulusal güvenliğimize yönelik tehdit her zamankinden daha büyüktür. Bu konuda riski artıran faktörler arasında önemli faktörlerden biri de zayıf halk sağlığı yapıları”. 

Yeni yüzyıl yeni tehlikelerle geliyor ve halk sağlığı kavramı ve bilimi geçmişten geleceğe önemini artırarak sürdürüyor. İklim krizi ve pandemiler, bu yüzyılın yeni halk sağlığı tehditleri arasında ilk sıralarda. 

https://www.who.int/activities/prioritizing-diseases-for-research-and-development-in-emergency-contexts

https://www.who.int/news-room/feature-stories/ten-threats-to-global-health-in-2019

https://www.who.int/news-room/q-a-detail/what-are-the-international-health-regulations-and-emergency-committees

https://www.who.int/ihr/procedures/pheic/en/

https://www.imf.org/external/pubs/ft/fandd/2014/12/jonas.htm 

Soyer A. Kapitalizmin Sanayi Devrimi Evresinde Doğup Büyüyen, Ama Halkın Mutluluğu İçin Kullanılabilecek Bir Mücadele Alanı/Aracı (mı?)http://atasoyersaglikpolitikaokulu.org/yazilarmakaleler/halk-sagliginin-dogusu-ve-sekillenisi/  

Yavuz C.I. “Yeni Sağlık Anlayışı Ve Yeni Tıp” Üzerine Değinmeler. Toplum Ve Hekim Dergisi. Kasım - Aralık 2010 • Cilt 25. Sayı 6

WHO Emergency response framework – 2nd ed. Geneva: World Health Organization; 2017.

TTB Halk Sağlığı Kolu’ndan