Geçen hafta sonu Hacettepe
Üniversitesi Bretton Woods toplantısının
70. yıldönümü üzerine çok önemi bir konferansa ev sahipliği yaptı. Konferans nostaljik bir tarih anısının çok çok üstünde, günümüzün küresel krizine ışık tutan önemli değerlendirmeler ile geçti.
Bilindiği üzere İkinci Dünya Savaşı sonrasında küresel ekonominin yeniden yapılandırılmasını sağlamak amacıyla 1944 yılında kırk dört ülkeden (Türkiye dahil) delegeler ABD’nin New Hampshire eyaletinin Bretton Woods kentinde bir araya gelmişlerdi. Ana sorunsalı 1930 Buhranı ve dünya savaşları sonucunda artık çökmüş olan dünya para sisteminin yeniden inşası olan Bretton Woods sistemi iki ana unsur üzerine kurgulanmıştı: (1) ABD’nin mutlak teknolojik üstünlüğünü sağlayan montaj hattı teknolojisi (Fordizm); ve
(2) finansal sermayenin ulusal sınırlar içerisinde denetlenmesi. Bu unsurlardan birincisi yüksek üretkenliğe dayalı üretim artışlarını sosyal refah devleti kurumları aracılığıyla geniş talep yaratan orta sınıflar ile paylaşıyor; ikincisi ise tasarruf fonlarının spekülatif kumar masaları yerine sanayide ve istihdamın artırılmasını destekleyen sabit sermaye yatırımlarına yönlendirilmesini amaçlıyordu.
Dünya ekonomisi Bretton Woods sistemi altında insanlık tarihinin en yüksekbüyüme hızlarına ulaştı: Öyle ki 1950-70 dönemi altın çağ adıyla anılır oldu. Ancak 1970’lerden başlayarak Fordizm tükendi; başta ABD ve kıta Avrupası olmak üzere kâr oranları gerilemeye başladı. Bu koşullar altında finansal düzenlemeler ve ulusal denetimler artık sermaye için dayanılmaz bir baskı anlamındaydı. Finansal sermaye, serbestleştirme, kuralsızlaştırma, esnekleştirme ve özelleştirmeler ile birlikte emeğin kazanımları üzerine yoğun bir karşı saldırıya geçti; finansal spekülasyon ve rant sermaye birikiminin ana kaynakları haline dönüştü. Kapitalizm kaçınılmaz krizlerini finansal rant oyunlarıyla aşmaya çabalamaktaydı.
Bu süreçte finans dünyası giderek sanayi ve reel ekonominin gerçeklerinden uzaklaştı; sanal bir değerler sistemi içerisinde spekülatif rant gelirleri üretmeye devam etti. Ta ki 2008’de artık finans dünyasının sanal spekülatif değerler zinciri reel ekonominin gerçekleriyle yüzleşene değin. Dünya ekonomisi 2008/2009’da derin bir krize sürüklendi ve 1930’dan bu yana ilk kez bir bütün olarak, topyekûn daralma gösterdi. 20 milyon emekçi küresel işsizler ordusuna katıldı, ücretler geriledi.
Krize karşı geliştirilen yöntem ise gene Bretton Woods sisteminin tozlu raflarından indirilen reçetelere dayandırılmaktaydı: Parasal genişleme. Amerikan “merkez bankası” Fed hızla varlık satın almaya ve karşılığında da “para basmaya” girişti. Söz konusu müdahalenin boyutlarını daha iyi anlayabilmek için Fed’in satın almış bulunduğu finansal varlık stokunun 3.6 trilyon dolara ulaştığını; bu rakamın da Amerikan milli gelirinin yüzde 20’sini aştığını vurgulayalım. Dört yıl içinde Amerika’dan küresel piyasalara aktarılan 3 trilyon dolarlık sıcak para, tüm dünyada faizlerin neredeyse sıfırlanmasına ve çılgın bir borçlanma temposuna dönüştü.
Aşağıdaki grafikte söz konusu operasyonlar sonucunda ABD’de para arzının (para tabanı) nasıl genişlediğini ve Fed faizlerinin de nasıl sıfıra yaklaştığını gözlemekteyiz. Ancak bu devasa operasyonun ABD’nin milli gelirine olan etkisinin nasıl kısıtlı olduğunu görebiliyoruz. Parasal genişleme artık ABD milli gelirinde herhangi bir artış getirmemekte, faizlerin sıfırlandığı bu ortamda para politikası anlamını tamamıyla yitirmiş gözükmektedir. Bu durum, konferansın açış konuşmasını yapan Prof. Dr. Bilsay Kuruç hocanın deyişiyle, “bir merkez bankası başkanının hayal bile edemeyeceği bir kâbus anlamına gelmektedir”. 
Bretton Woods her anlamıyla tükenmiş, geride kalmıştır. Küresel sermaye ise kendi orta sınıflarını besleyecek yeni teknolojiler ve kurumlar geliştirme çabalarına henüz bir çıkar yol bulamamış durumdadır. Dünya ekonomisi bu koşullar altında küresel krizin sekizinci yılına girmekte; farkında mısınız?
---

Bilkent Üniversitesi İnsani Bilimler ve Edebiyat Fakültesi Dekanı, sevgili Talât Halman hocamızı kaybettik.Tüm sevenlerine, öğrencilerine sabırlar diliyorum. Işıklar içinde yat sevgili hocam.