Geliyorum diyen facia: Soyuz 1

24 Nisan 1967 sabahı, Sovyet Kozmonot Eğitim Merkezi başkanı Nikolai Kamanin ve ekibini taşıyan uçak, Soyuz-1 kapsülünün inişine yetişmek ve kozmonot Vladimir Komarov'u karşılamak için Orenburg yakınlarındaki havaalanına inmişti. Kamanin, havaalanındaki görevlilerin hal ve tavırlarından bir şeylerin ters gittiğini anlamıştı. Kendilerine öncelikle Soyuz-1 kapsülünün inişte yaşadığı aksaklıklar sebebiyle yere yüksek hızla çarptığı, kozmonot Komarov'un da yaralı olarak hastaneye kaldırıldığı söylenmişti. Kamanin'e de havaalınında kalması emri verilmişti, ancak eksik ve yanlış bilgilendirildiğini düşünen Kamanin, ısrarları sonucunda nihayetinde helikopterle Soyuz-1'in iniş yaptığı bölgeye gitmişti. Helikopterden iner inmez karşılaştığı manzara bütün umutlarını tüketmişti: Öyle bir enkazdan canlı kurtulmak mümkün değildi.

Şekil 1. Soyuz-1'in enkazı (http://fashions-cloud.com/pages/s/soyuz-1-crash/)

Uzay yarışının ilk ölümcül kazası, Soyuz-1 faciasından birkaç ay önce 27 Ocak'ta ABD'de yaşanmıştı. Apollo-1 programının testleri esnasında kabin alev almış ve üç astronot hayatını kaybetmiş, bu sebeple de ABD'nin Ay'a gitme yarışındaki hızı kesilmişti. ABD'nin yarışta geri kalmasını fırsat bilen Sovyetler de Ay'a gitme çalışmalarına iyice hız vermişti. Yalnız, o zamana kadar hep ilkleri yapan Sovyetler'in uzay çalışmalarındaki "beyni" Sergei Korolev'in 1966 yılının başındaki ölümünden sonra artık hiçbir şey ilk yıllardaki gibi düzenli ve pürüzsüz gitmemekteydi. Korolev'den sonra programın başına gelen Vasily Mishin'in yönetim ve koordinasyondaki hataları, Korelev'in eksikliğini hissettirmekteydi. Öyle ki, hiçbir insansız uçuşu sorunsuz geçmeyen Soyuz uzay aracının planlanan ilk insanlı uçuşu, kozmonotlardan ve mühendislerden gelen tepkilere rağmen iptal edilmemiş; hatta Mishin, Soyuz'un 203 adet teknik sorununun listelendiği meşhur raporun başkan Brejnev'e ulaşmasını dolaylı olarak engellemişti.

Bugün Soğuk Savaş dönemi Sovyet uzay programı ile ilgili bilinenlerin büyük bir kısmının kaynağı, zamanında Kamanin'in hiçbir etki altında kalmadan, tarafsızca tuttuğu günlükleridir. Kamanin, 15 Nisan 1967 tarihinde günlüğüne şunları yazmış:

"Ben şahsi olarak bu programın başarılı olacağına inanmıyorum. Fakat, bu uçuşu durdurabilmek için de yeterli somut gerekçemiz yok. Bunun öncesindeki bütün uçuşlarda kendimize ve teknolojimize olan güvenimiz tamdı; ancak bu uçuş için öyle değil. Gereğinden fazla hırs ve acelecilik felaketlere yol açar, tıpkı geçen Ocak'ta üç Amerikalı astronotun başına gelenler gibi."

Soyuz'un insansız testlerdeki aksaklıklarının "kozmonotun manuel kontrolü ile giderilebilecek türden" olduğuna ve Soyuz-1'in 23 Nisan 1967 tarihinde uzaya gönderilmesine karar verilmişti. Plana göre ertesi gün, 3 kozmonotla birlikte ikinci bir Soyuz, Soyuz-2, fırlatılacak ve yörüngede iki Soyuz birleştikten sonra Soyuz-2'deki iki kozmonot uzay yürüyüşü yaparak Soyuz-1 kapsülüne geçecekti. Ay'a yolculuk bunun için mutlaka denenmesi gerekiyordu, ayrıca bu deneme sayesinde Sovyetler'in hanesine yine bir ilk yazılacaktı.

Şekil 2. Soyuz-1 ve Soyuz-2 araçlarının bu şekilde birleşmesi, ardından da iki kozmonotun diğer kapsüle geçiş yapması planlanıyordu. (http://althistory.wikia.com/wiki/File:Soyuz_4_5.png)

Şekil 3. Soyuz-1 ve Soyuz-2 ekibi. Soldan: Yuri Gagarin (Soyuz-1 yedek), Yevgeny Khrunov (Soyuz-2, diğer kapsüle geçiş yapması planlanan birinci kozmonot), Vladimir Komarov (Soyuz-1 as), Aleksei Yeliseyev (Soyuz-2, diğer kapsüle geçiş yapması planlanan ikinci kozmonot), Valery Baykovski (Soyuz-2)

(http://technet.idnes.cz/pred-45-lety-zemrel-vladimir-komarov-muz-ktereho-zabil-zavod-o-mesic-1fv-/tec_vesmir.aspx?c=A120423_165938_tec_vesmir_mla)

23 Nisan 1967 sabahı Baikonur uzay üssünde Soyuz-1'in fırlatılması için bütün hazırlıklar tamamdı. Fakat, Komarov'un kapsüle binmesine saatler kala yedeği Gagarin, Komarov'un hazırlandığı odada kavga çıkarmış, önce onun yerine kendisinin hazırlanmasını talep etmiş, sonra da -artık kullanılmadığı halde- Komarov'un kapsüle koruyucu giysisiyle binmesini istemişti. Çıkardığı gerginlik o anda çevredekiler tarafından egosuna bağlansa da, sonrasında gelişen olaylardan da anlaşılacağı üzere, aslında son bir umutla kalkışı erteletmeye, hatta iptal ettirtmeye çalışmıştı. Ne yazık ki, hazırladığı 203 maddelik rapordan sonuç alamadığı gibi bu çabasından da sonuç alamamış ve Soyuz-1 uzay aracı sabaha karşı uzaya fırlatılmıştı.

Soyuz-1'in yörüngeye oturmasına kadar geçen kısa sürede herhangi bir problem yaşanmamıştı. Ancak, Soyuz-1 yörüngedeki 2. dönüşünü gerçekleştirirken Komarov, sonrasında takip edecek aksaklıkların habercisi olan ilk sorunu üsse rapor etti: "Sol güneş paneli açılmadı".

Şekil 4. Soyuz-1'in uçuş boyunca gerekli elektriği sağlaması için hem sol hem de sağ tarafında iki adet güneş paneli bulunuyordu; uçuşta sol panel açılmamıştı.(http://technet.idnes.cz/smrt-vladimir-komarov-06a-/veda.aspx?c=A120423_173557_veda_mla)

Güneş panelinin açılmaması sebebiyle elektrik akımı gerekli olanın epeyce altına düşmüş, antenler istenilen pozisyona gelemediğinden kısa dalga radyo iletişimi tam sağlanamamış, otomatik hizalama sistemi de çalışmamıştı. İkinci ve üçüncü yörünge dönüşü boyunca Komarov, aracı manuel olarak kontrol etmeye çalışmış ancak başarılı olamamıştı. Hatta radyo kayıtlarına göre Komarov koltuğundan ayrılarak açılmayan güneş panelinin olduğu tarafı defalarca yumruklayarak çaresizce paneli açmaya çalışmıştı. Üsteki hesaplamalara göre Komarov'un aracı manuel olarak güneşe doğru çeviremeyeceği ve yedek bataryaların da ancak bir gün yeteceği anlaşılmıştı. Her ne kadar ertesi gün yollanacak olan Soyuz-2 kozmonotlarının, Soyuz-1'in sıkışan güneş panelini olduğu yerden çıkarmaları mümkün olsa da, kapsülün kapasitesinin üç kişilik olmasından dolayı Komarov'un dünyaya yine Soyuz-1'le dönmesi gerekiyordu.

Komarov, altıncı yörünge dönüşüne kadar çıplak gözle ve manuel kontrolle uzay aracını doğru pozisyona getirmeye çalışmış; ancak çabaları sonuç vermemişti. Yedinci yörünge dönüşünün başında -zaten onüçüncü yörünge dönüşüne kadar Sovyetler'in radyo iletişimi kapsamının dışında olacağından- artık ara verip uyuması ve dinlenmesi istenmişti üs tarafından.

Planlanana göre, Komarov'la iletişimin kesildiği süre içerisinde Soyuz-2'nin fırlatılması gerekiyordu. Ancak fırlatma saati geldiğinde hava koşullarının kötü olmasından dolayı Soyuz-2'nin kalkışı iptal edilmişti. (Kimilerine göre ise iptalin tek sebebi hava koşulları değildi; yetkililer diğer kozmonotları da aynı sorunlara sahip uzay aracıyla göndererek riske atmak istememişlerdi.) Komarov için ise planlarda olmayan bir erken dönüş mümkün değildi; çünkü ışık varken bile kontrol etmekte güçlük çektiği aracı bu sefer karanlıkta doğru pozisyona getirmesi gerekecekti. İnişten önce uzay aracının doğru pozisyonda ve yükseklikte olmaması ya dikine balistik iniş ya da yörüngeden ayrılıp kurtarılamayacak şekilde uzay boşluğuna gitmek anlamına gelirdi. Bu nedenle Komarov'un en erken on yedinci yörünge dönüşünde inişe geçmesine karar verilmişti.

On üçüncü yörünge dönüşünün sonunda Komarov'la tekrar radyo iletişimi kurulduğunda, Komarov halen aracı istenilen pozisyona getiremediğini ve sürekli döndüğünden Dünya'ya bakarak pozisyonunu tayin etmekte güçlük çektiğini söylemişti. (Tabii ki uyumamış, saatlerce uzay aracını düzeltmeye uğraşmıştı.) Kalan dört yörünge dönüşünü -halen yörüngeye tam oturamadan- tamamladıktan sonra aracın iniş için retroroket ateşlemesi yapması bekleniyordu. Komarov'un, retroroketlerin ateşlenmediğini ve planlanan rotadan tamamen çıktığını söylemesi üzerine, inişi Sovyetler dışında bir ülkeye gerçekleştirmesi istenmediğinden alçalması -bataryaların artık en son dayanabileceği- on dokuzuncu yörünge dönüşüne ertelenmişti. Üste bu sefer kumandaya kendi talebiyle arkadaşı Yuri Gagarin geçmişti. Gagarin, Komarov on sekizinci yörünge dönüşünü tamamlamak üzereyken, son çare olarak retroroketleri manuel olarak çalıştırabilmesi için gerekli parametreleri vermişti. Komarov, Gagarin'in yönlendirmelerini uygulayarak ve açılmayan güneş paneli aracın ağırlık merkezini bozduğundan ortadaki koltuk yerine sol koltuğa geçerek, sonunda retroroketleri çalıştırabilmiş ve ideale yakın bir açıyla alçalmaya başlamıştı.

Komarov, manuel olarak retroroketleri ateşlemeyi başarsa da yine de ateşleme tam olarak istenilen saniyede gerçekleşmedigi için yörüngeden sapmış, ve bu sapma balistik inişe geçmeşine sebep olmuştu. Komarov'un balistik inişi plan dahilinde olmasa da, kozmonotun güvenli bir şekilde yere inmesine engel değildi. Yani, Komarov o durumdaki bir insanın yapabileceğinin en iyisini yapmış, sonunda yörüngeden ayrılıp atmosfere girmeyi başarabilmişti.

Atmosfere giriş esnasında, her uzay yolculuğu dönüşünde olduğu gibi, birkaç dakikalığına tüm radyo iletişimi kesilmişti. Atmosfere giriş tamamlandıktan sonra ise her şey yolunda gidiyor gibiydi ve sorunlu yolculuğun Komarov'un üstün başarısı sayesinde mutlu sonla bitmesine az kalmıştı. Ancak, hiç beklenmeyen bir şey oldu. İniş sırasında kapsülü yavaşlatmak için gerekli olan ana paraşüt açılmadı. Soyuz'un acil durum için yedek paraşütü vardı; fakat sıkışan ana paraşütün kapağına takıldığından yedek paraşüt de açılmamıştı...

24 Nisan 1967 sabahı saat 6:24'te, Karabutak köyündeki bir tarlanın yakınındaki köylüler, son sürat yere çarpan siyah bir cisim görmüşlerdi; ardından da bir patlama. İnişten saniyeler önce ateşlenmesi gereken frenleme mekanizmasındaki 30 kg'lık hidrojen peroksit de patlamanın etkisiyle alev almış, parçalanmış uzay aracı yanmaya başlamıştı. Sovyet yetkililer kapsülün yanına geldiklerinde Soyuz-1'den geriye pek bir sey kalmamıştı. Komarov'un ardından ise yalnızca kömürleşmiş kalça ve femur kemiği kalmıştı.

Şekil 5. Komarov'un cenazesi

Kapsülün içindeki kayıt cihazı da parçalandığı için Komarov'un son anda söylediklerinin kayıtları yokolmuştu. Fakat bir süre sonra, ABD'nin İstanbul'daki dinleme merkezlerinde kısa dalgadan yakaladıkları kayıtlar gün yüzüne çıktı. İddiaya göre Komarov son saniyelerinde, göz göre göre ölümüne sebep olan bütün Sovyet yetkililere küfrediyormuş: "Beni bu bozuk uzay aracının içine koydunuz, beni öldürdünüz" diye...

Sonrasında yapılan incelemelerde, Soyuz-2'nin paraşüt sisteminde de aynı sorunun olduğu anlaşıldı. Yani Soyuz-2 uçuşu hava koşulları sebebiyle iptal edilmeseydi, büyük ihtimalle diğer üç kozmonot da Komarov'la aynı akıbeti paylaşacaktı.

Soyuz uzay aracının eksiklikleri yıllar içerisinde giderildi ve geliştirildi. Komarov'dan dört yıl sonra, üç kozmonotun hayatını kaybettiği Soyuz-11 felaketinden de çok şey öğrenildi. (http://www.cumhuriyet.com.tr/haber/uzay/253795/Soyuz_11_in_aci_oykusu.html)

Birçok cesur insan, bu yolda hayatı pahasına korkmadan büyük işler yaptı. Günümüzde Soyuz en güvenli uzay aracı, ve Uluslararası Uzay İstasyonu'na tüm astronotlar ve kozmonotlar sorunsuz bir şekilde Soyuz ile gidip geliyor.

Şekil 6. Günümüzde Uluslararası Uzay İstasyonu'na insan taşıyan Soyuz. (http://blogs.esa.int/promisse/2012/06/29/the-way-back-to-earth/)

Twitter: @wittequeen

Kaynaklar:

Lardier, C., Barensky, S. The Soyuz Lauch Vehicle. Praxis Publishing. 2013.

Doran, J., Bizony, P. Starman. Bloombury. 2011

Hall, R. D., Shayler, D. J. Soyuz: A Universal Spacecraft. Praxis Publishing. 2003.

French, F., Burgess, C. In the Shadow of the Moon. University of Nebraska Press. 2007.

Baker, D.  Soyuz  Owner's Workshop Manual. Haynes. 2014.