Emekli Büyükelçi, eski Denizcilik ve Havacılık Sorunları Daire Başkanı Tuygan, 'Montrö' tartışmasını değerlendirdi

Kanal İstanbul ve Montrö tartışması yeniden gündeme gelince emekli Büyükelçi, eski Denizcilik ve Havacılık Sorunları Daire Başkanı Ali Tuygan ile konuştuk. Tuygan, “Dışişleri’nde geçirdiğim 42 yılın önemli derslerinden biri mükemmelin, iyinin düşmanı olabildiğidir. Bir başka deyişle, uzun süredir sıkıntı yaratmadan yürüyen bir sistem varsa, onu mükemmeliyete taşıyacak girişimler Pandora’nın kutusunu açabilir, buna yol açmamak daha iyi bir seçimdir” dedi.

- Montrö ve Kanal İstanbul tartışmaları yeniden alevlendi. Sanırım işin arka planına bakmadan yarını görmek mümkün değil...

Değil elbet... Örneğin Çarlık Rusyası bir Avrupa gücü haline gelmeye başladığı günden itibaren gözünü Boğazlar’a dikti. Çünkü Rusya, sıcak denizlere yani Akdeniz’e inemediği sürece büyük bir deniz gücü özelliği kazanamayacaktı. Rusya’nın Pasifik kıyılarında da deniz üsleri vardı ancak bunların ikmali, mesafenin uzunluğu, hele o tarihlerde demiryolu ulaşımının olmayışı nedeniyle büyük bir sorun teşkil etmekteydi. 1905 Rus-Japon savaşında Rusya’nın aldığı yenilgide bu durum büyük rol oynamıştı. 

- Rusya’nın Karadeniz donanması Pasifik’e Baltık Denizi’nden daha yakın değil miydi?

Elbette daha yakındı ancak 1878 Viyana Antlaşması’na göre Ruslar Karadeniz’deki savaş gemilerini Boğazlar’dan geçiremiyorlardı ve İngiltere kendilerini buna tevessül etmemeleri için uyarmıştı. Neticede Çar II. Nikola, Baltık donanması komutanı Rozhdestvensky’ye Port Arthur’u Japonlardan kurtarması talimatını verdi. Amiral Rozhdestvensky tam sekiz ay sonra oraya vardığında ne gemilerinin ne de denizcilerinin savaşacak hali kalmıştı. Rusya savaşı kaybetti. Kaldı ki Rusya’nın sorunu bundan ibaret de değildi. Rusya’nın dış ticareti büyük ölçüde Türk Boğazları’ndan geçmekteydi. Kırım Harbi ve Osmanlı-Rus savaşında ihracatları darbe aldı. 1911-1912 Osmanlı-İtalya savaşında da Rusya aynı sıkıntıyı yaşadı, zira Osmanlı yönetimi savunma amacıyla Boğazlar’ı kapattı.

ATATÜRK, SÖZLEŞMENİN GÖZDEN GEÇİRİLMESİNİ İSTEDİ

- Ve üç itilaf ülkesi, İngiltere, Fransa ve Rusya müzakerelere başladı. 

Evet, Londra ve Paris, Almanya’nın Batı cephesinde zafere ulaşmasının önlenmesinin Rusya’nın savaşta kalmasına bağlı olduğunu biliyorlardı. İngiltere Dışişleri Bakanı Edward Grey, bu konuda Rusya’yı tatmin etmeye yatkındı. Fransız Dışişleri Bakanı Delcassé ise Rusya’nın Akdeniz’e güç projeksiyonu yapmasına yolu açacak bir pazarlık konusunda bazı duraksamalara sahipti. Ancak Rusya Dışişleri Bakanı Sazonov, kartlarını iyi oynadı. Zaman zaman İngiliz ve Fransız meslektaşlarını Almanya ile ayrı bir barış yapmakla tehdit etti. Neticede, İngiliz Mark Sykes ve Fransız Georges Picot, 1916 Mart ayında Ortadoğu’daki Osmanlı topraklarını kendi aralarında nüfuz bölgelerine ayırdıktan sonra Petrograd’a geldiler ve orada mayıs ayında İstanbul’u ve Boğazlar’ı Rusya’ya bırakan bir anlaşmaya vardılar. Ne var ki proje yürümedi.

- Neden yürümedi?

Birincisi Çanakkale Zaferi Türk askerinin teslim olmaya hazır olmadığını ortaya koydu. Bu İngiltere ve Fransa’nın Akdeniz-Ege-Marmara-Karadeniz üzerinden Rusya’ya harp yardımı ulaştırmasına yolu kapattı. İkincisi, Rusya’da Çarlık rejimi son buldu. 19 Mayıs 1919’da Atatürk Samsun’a çıktı ve Milli Mücadele bayrağını açtı. Yaklaşık dört yıl sonra da, Lozan Barış Antlaşması’nın imzası ile Sevr Antlaşması tarihin çöp sepetine atıldı. Lozan Boğazlar Sözleşmesi’ne göre, herhangi bir ülkenin Boğazlar’dan geçerek Karadeniz’e çıkacak gücü, o tarihte Karadeniz’e sahildar ülkelerin en güçlü donanmasına sahip ülkesinin donanmasından daha büyük olamayacaktı. Avrupa’da yeni savaş bulutlarının toplanmaya başlamasıyla Atatürk, sözleşmenin gözden geçirilmesini istedi.  

NATO ÜLKESİ SAVAŞ GEMİSİNİN GEÇİŞİNE İZİN VERMEDİM

- Ve 20 Temmuz 1936’da Montrö Boğazlar Sözleşmesi imzalandı... 

Aynen öyle. Size bir anımı anlatmalıyım. 1982 sonbaharında Bağdat Büyükelçiliğimizdeki görevimden Ankara’ya dönüşümde Denizcilik ve Havacılık Sorunları Dairesi Başkanlığı’na atandım. 1984 Şubat ayında bir gün, Sovyetler Birliği Büyükelçiliği Müsteşarı acilen görüşmek isteyerek bana geldi. Savaş gemilerinin Boğaz girişinde olduğunu ancak sekiz gün önce bize vermek üzere yazdıkları bildirim notasının o günün sıkıntı ve telaşı içinde gönderilmemiş olduğunu fark ettiklerini, anlayış göstermemizi rica ettiklerini, bunu yapamazsak büyükelçilik olarak makamlarına karşı güç durumda kalacaklarını söyledi. “O günün telaşı” ile kastettiği, devlet başkanları Andropov’un vefatı idi.

- Ne yaptınız?

Konuyu, bakanımıza olumlu görüşle sundum. Kendisi görüşümüzü onayladı. Büyükelçilik müsteşarını bakanlığa davet ederek gemilerinin geçebileceğini duyurdum. 

- İstisnai bir uygulama mı?

Tabii, zamanında geçişi için bildirimde bulunulmamış savaş gemileri Boğazlar’dan geçemez. Yıllar sonra, bir NATO ülkesi savaş gemisi, büyükelçiliklerince bildirimde bulunulmaksızın, Çanakkale Boğazı’na dayandı. Bildirimde bulunulmamış olmasının gerekçesi, “Montrö Sözleşmesi’nin hükümlerini bilmemek” idi. Müsteşar yardımcısıydım ve müsteşara vekâlet ediyordum. Arkadaşlarıma danışıp geminin geçemeyeceğine karar verdim. Bunun daha sonra bazı şikâyetlere yol açtığını duydum ancak doğru olan bu idi. Özetle Montrö Sözleşmesi, Sovyetler Birliği ile diğer büyük güçler arasında bir denge kurmuştur. Türkiye’nin Boğazlar üzerindeki tam egemenliğini ihya etmiştir. Türkiye’nin yıllardır tam bir titizlikle ve dürüstlükle uyguladığı Montrö Sözleşmesi Karadeniz’in, Soğuk Savaş’ın en karanlık günlerinde dahi bir çatışma alanına dönüşmesini engellemiştir. Karadeniz sahildar ülkeler kendilerine farklı yollar çizmiş olsalar da Karadeniz’de statükonun devamını yeni gerilimlere tercih ederler. 

- İktidar, Kanal İstanbul konusunda ısrarlı... Üstelik Montrö Sözleşmesi dışında gerçekleştirileceğini ifade ediyorlar...

Cumhurbaşkanları Erdoğan ve Putin, yıllardır sık sık bir araya geliyor. Yaptıkları görüşmelerde bu konunun gündeme gelmediğini düşünmek mümkün değil. Rus diplomasisinin bu konuyu yok varsayacağını düşünmek de imkânsız. Amerikalılar ise sessiz. Biz Türkler ise hâlâ, belki bir ticari yatırım olması dışında, bu projenin mantığını anlayabilmiş değiliz. Dışişlerinde geçirdiğim 42 yılın önemli derslerinden biri mükemmelin, iyinin düşmanı olabildiğidir. Bir başka deyişle, uzun süredir sıkıntı yaratmadan yürüyen bir sistem varsa, onu mükemmeliyete taşıyacak girişimler Pandora’nın kutusunu açabilir, buna yol açmamak daha iyi bir seçimdir. 

TEHDİTLERLE BAŞ ETMENİN YOLU, TÜRK BOĞAZLARI TÜZÜĞÜ

- “Montrö Sözleşmesi de böyle bir düzenlemedir” mi diyorsunuz?

Kesinlikle. Atatürk ve yol arkadaşlarının, Avrupa’nın İkinci Dünya Harbi’ne sürüklenmekte olduğu bir dönemde imza attıkları büyük bir diplomatik zaferdir. Eğer Boğaz trafiği kıyılarımız için yeni tehditler ortaya çıkarıyorsa bunlarla baş etmenin yolu sözleşmenin akitleri ve Uluslararası Denizcilik Örgütü nezdinde bunları gündeme getirmektir. Nitekim bu da yapılmıştır, yapılmaktadır. Bu önlemlerden birincisi Türk Boğazları Tüzüğü’dür. Bir ikincisi trafik ayırım şemalarıdır. Ülkemiz tarafından 1994 yılında ihdas edilen Trafik Ayrım Düzeni ve Rapor Sistemi, 1995 yılında Uluslararası Denizcilik Örgütü tarafından bazı kurallarla birlikte onaylanmıştır. Keza, Boğazlar’da radar destekli Türk Boğazları Gemi Trafik Hizmetleri Sistemi, 30 Aralık 2003 tarihinde operasyonel olarak devreye girmiştir. Söz konusu sistemin devreye girmesiyle birlikte Boğazlar’da can, mal, çevre ve seyir güvenliği daha da artmış ve deniz trafiği daha etkin bir biçimde kontrol altına alınmıştır.

‘EGEMENLİK HAKKIMIZDAN ÖDÜN VEREMEYİZ’ 

- Denizcilik ve Havacılık Sorunları Dairesi Başkanlığı yaparken başınızdan geçen başka olaylar olmuştur elbet, paylaşır mısınız?

Fatih Sultan Mehmet Köprüsü’ne ilişkin çalışmalar başlamıştı. Bu tür köprü projelerinde ilk işlerden biri de iki yaka arasında bir kılavuz tel çekmektir. Bunun için İstanbul Boğazı’nı, dört saat süreyle deniz trafiğine kapattık. Tabiatıyla önceden ülkelere gerekli bildirimde de bulunduk. Birkaç gün sonra Sovyetler Birliği Büyükelçiliği Müsteşarı beni ziyaretle verdiği notada böyle bir kararı tek taraflı olarak uygulamaya, Boğaz’ı trafiğe kapatmaya hakkımızın olmadığı, böyle bir meselenin önce sözleşmeye taraf ülkelere danışılması gerektiği belirtiliyordu. Müsteşara özetle şu yanıtı verdim: “Moskova ne kadar Sovyet toprağı ise Boğazlar da o kadar Türk toprağıdır. Sözleşmeye saygılıyız ancak egemenlik haklarımızdan ödün veremeyiz. Köprü yapılacağına göre tel de çekilecek ve geçiş güvenliği için trafik durdurulacaktır. Bu nedenle notanızın içeriğini reddediyorum.” Verilen bir notanın içeriğini görür görmez reddetmek önemli bir tavırdır. Bunu yapabilmek için haklılığınızdan emin olmanız ve notanın ülkenizi ciddi surette rahatsız eden, ulusal çıkarlarınızı göz ardı eden, haksızlığı söz götürmeyen unsurlar içermesi gerekir.