Bir ülkenin dili yalnızca bir iletişim aracı değil; milletin ruhunu taşıyan, aidiyet ve dayanışma duygusunu besleyen en derin varlık katmanıdır. Türkiye Cumhuriyeti gibi, kuruluşundan bu yana içeriden ve dışarıdan türlü yıkıcı odakların hedefi olmuş bir devlette -üstelik bazı karar makamlarında yer alanların gafletle örülü yarı cehaleti ve benmerkezci tutumları da buna eklenince- dilin taşıdığı anlam daha da büyümüştür.
Ve bazı insanlar vardır ki Türkçeye anlam katmayı ve hizmeti bir ömürlük görev bilirler. Yaşamının 89 yılının 70 yılını Türk diline adamış olan Viyanalı Türkolog Prof. Dr. Andreas Tietze (1914-2003) işte böyle bir ömrün adıdır.
Türk dili, başta Mustafa Kemal Atatürk olmak üzere, yüzyıllar öncesinden Yunus Emre, Kaşgarlı Mahmud, Yusuf Has Hacip, Ali Şir Nevai, Şemseddin Sami, Nesîmî, Fuzuli, Yemini, Pir Sultan Abdal, Virani, Kul Himmet ve yakın tarihten Âşık Veysel gibi insanlar sayesine zengin bir mirasa dönüşmüştür. Bu mirası yaşatmak için ömrünü adayanlar arasında Tietze’nin yeri özeldir. 1914’te Viyana’da doğan Tietze, Hitler faşizminden kaçarak 1938’de Türkiye’ye sığındı ve İstanbul Üniversitesi’nde akademik yaşamına başladı. O dönemde pek çok Batılı doğubilimci Arapça, Farsçaya yönelmiş, Türkçeyi ise çoğu zaman geri planda bırakmıştı. Tietze ise halkın diline, özellikle kırsalda konuşulan Türkmen ve Oğuz lehçelerine gönülden yöneldi. Günlük konuşmaları, deyimleri ve azınlıkların kullandığı Türkçe varyantlarını dikkatle inceledi. Onun başyapıtlarından biri olan “Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lügati (TETTL)” sadece bir sözlük değil, Anadolu’nun dört bir yanından derlenmiş kültürel bir hazine ve mirastır.
‘ADETA BİR DESTAN’
2003 yılında Viyana’da yaşamını yitiren Tietze’nin ömrü, bu dev çalışmanın tamamını yayımlamaya yetmedi. Ancak tüm dil uzmanların ortak görüşü, “TETTL”nin tamamlanması yönündeydi. Onlara göre Tietze’nin “TETTL”si, Türk dilbilimi için temel ve kaynak bir eser olup Türkçenin söz varlığı ve köken bilgisine önemli katkılar sağladı. “Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lügati (TETTL)”, 14. yüzyıldan 20. yüzyıl sonuna kadar Türkçenin gelişimini, kökenlerini ve ağızlardaki kullanımını kapsayan kapsamlı bir sözlüktür. Türkçenin leksik yapısını, kelime kökenlerini ve tarih içindeki değişimini anlamak için önemli bir kaynaktır. Oğuz Türkçesi, Eski Anadolu ve Rumeli Türkçesinden günümüz standart Türkiye Türkçesine uzanan süreci detaylı biçimde ele alan adeta bir destandır.
Tietze’nin şeref üyesi olduğu Avusturya Bilimler Akademisi’nin başlattığı bu büyük projenin basımı bir süreliğine durunca, Türkiye Bilimler Akademisi (TÜBA), Tietze’nin notlarının yayın haklarını devraldı. TÜBA, Hacettepe Üniversitesi’nden Emine Yılmaz ve Nurettin Demir’in öncülüğünde, Tietze’nin emeklerini tamamlayarak 2012 yılında “Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lügati” adıyla 10 cilt halinde yayımladı. Şükranlarımızı sunarız. Eserleriniz Viyana’da baş köşemizde.
1990’ların başında tanışmakla büyük onur duyduğum Tietze hakkında hazırlanan “Andreas Tietze ve Avusturya Türkolojisi: Türkçenin Zenginliğine Efsanevi Bir Katkı” adlı önemli bir eser, 2022 yılında Viyana’daki yayınevimizin ciddi destekleriyle, editörlüğünü sayın Emine Yılmaz ve sayın Nurettin Demir’in yaptığı değerli bir ekip çalışması olarak Viyana’da yayımlandı.
‘ONURLANDIRILMALI’
Viyana’da, Andreas Tietze’nin adını yaşatacak bir anıt, sessiz ama derin bir minnetle, el ve gönül birliği içinde dikilmeli. Bu anlamlı girişimin ilk adımları atıldı. Başta Viyana olmak üzere Türkiye’de bu arif insan bir anıtla onurlandırılmalı, böylece bu büyük emeğe hak ettiği vefa gösterilmelidir. Arif hatırası önünde sevgi ve hürmetle eğiliyoruz.
