Tepesinden muz sarkıtılan bir kafese beş tane maymun konulur.
Maymunlardan biri muza ulaşmaya çalışacak olursa, kafese tazyikli soğuk su fışkırtılarak maymunların beşi de ıslatılır.
Maymunlar muza ulaşma çabalarıyla, ıslatılma halleri arasındaki bağlantıyı çabucak kurar.
Ve tekrar tazyikli soğuk su yememek için muzu almaya çalışmaktan vazgeçerler.
Sonra içlerinden biri dışarı çıkarılır ve yerine yeni bir maymun sokulur.
Yeni gelenin, daha önce o kafeste yaşananlardan haberi yoktur.
Haliyle muzu almak için yukarı uzanır ve diğer maymunlar başlarına gelecekleri bildiklerinden hemen saldırıp onu alaşağı ederler.
Yeni gelen maymun, neden saldırıya uğradığını anlayamaz ama birkaç denemeden sonra dayak yememek için muzu almaya kalkışmaktan vazgeçer.
Sonra ilk deneyde bulunan bir maymun daha kafesten çıkarılır ve yerine hiçbir şeyden haberi olmayan yeni bir maymun daha konulur.
İkinci yeni maymun da doğal olarak kafesin tepesindeki muza uzanır hemen.
Ve o da diğerleri tarafından dövülerek engellenir. Üstelik ona saldıranlar arasında, deneyin başlangıcında kafeste bulunmayan, hiç tazyikli su yememiş olan ama nedenini bilmeden sadece muza uzanmanın sonucunun dayak yemek olduğunu öğrenen maymun da vardır.
Böyle böyle, beş maymun teker teker kafesten alınır ve yerlerine muza uzanıp da tazyikli su yememiş olan beş başka maymun koyulur.
Deneyin sonunda kafeste yine beş maymun ve tepede asılı bir muz vardır.
İçerideki maymunlar tazyikli soğuk su ile ıslatılmamışlardır.
Ama artık hiçbiri o muza uzanmamaktadır.
ÖĞRENİLMİŞ ÇARESİZLİK
Buna “öğrenilmiş çaresizlik” denir.
Toplum psikolojisinin analizleri yapılırken hep negatif sonuçlara yönelik araştırmalara yoğunlaşan insanlık, çaresizliğin öğrenilebilen daha da kötüsü öğretilebilen bir şey olduğunda hemfikirdir.
Peki, ya öğrenilmiş cesaret? Öğrenilmiş hak arama? Öğrenilmiş mantık? Öğrenilmiş adalet?
Çaresizliği öğrenebilen insan aslında aynı şekilde çare bulmayı da öğrenebilecek kapasitededir. Önemli olan öğretmenin niyetidir.
Biz toplum olarak yavaş yavaş ısınan suyun içinde başına geleni anlamayan kurbağa deneyinden, hem de haşlanarak henüz çıkmışken...
Şu anda beş maymun deneyimini yaşıyoruz.
Çaresizliğimizin sınırları daraltıla daraltıla bize en baştan öğretiliyor.
UNUTULMUŞ CESARET
Bugün hukuksuz bir şekilde yasaklanan, hiçbir mantıksal dayanağı olmayan bir düzenlemeyle durdurulan içki satışı yasağını istersek satıcısıyla, alıcısıyla hep birlikte delebiliriz.
Bunu yaptığımızda verilecek cezalara yine hep birlikte, satıcısıyla, alıcısıyla itiraz edebiliriz.
Bize destek verecek gönüllü bir hukuk ordusuyla hızla olumlu sonuçlar alabiliriz.
Hatta bu yasakları kanuna aykırı bir şekilde koyan, uygulayan ve bizleri mağdur edenlere karşı tazminat hakkı bile kazanabiliriz.
Ama tıpkı çalınan oylara, taraflı bir cumhurbaşkanına, ülkenin canına okuyan bir illegal yapılanmayla işbirliği yapanların hâlâ iktidarda olmasına, mahkemelerdeki hukuksuz yargılamalara, açık açık politik niyetlere alet edilen KHK’lere karşı bunların hiçbirini yapmadığımız gibi hayat tarzımıza yönelik bu sinsi saldırıya karşı da hiçbir şey yapmayacağız.
Söylene söylene içki stoklayacağız, el altından satış yapan gözü kara esnafla birlikte yeraltına ineceğiz, evde kendi içkimizi yapmanın yollarını bulacağız.
Ve dini hassasiyetlere hizmet eden buna benzer çeşitli yasakları hazmede hazmede, o muza neden uzanmadığımızı bilmez bir halde, bambaşka bir ülkenin inşasında istemeye istemeye bizzat rol oynayacağız.
Oysa ortada ne tazyikli su var ne hortum de sırılsıklam maymun.
Ortada sadece kullanmayı hızla unuttuğumuz yasal haklar ve saçma sapan bir öğrenilmiş çaresizlik var.
*Bir grup maymun ile gerçekleştirildiği düşünülen deneyden, ilk kez C.K. Prahalad ve Gary Hamel’ın “Competing For The Future by Gary Hamel” isimli kitabında bahsedilir. Kaynak belirtilmediği için deneyin gerçekten yapılıp yapılmadığı şaibelidir. Ama öğrenilmiş çaresizliği tanımlamak için güçlü bir örnek olarak sık sık kullanılır.
