Dünya, yapay zekânın insan haklarından yana kullanılabilmesi üzerinden tartışmalarla yatıp kalkıyor...

Yapay zekâ, insan haklarının yeniden dibe vurduğu bir dönemde, yaşamın her alanında yaygın kullanımda.
Yapay zekâlar farklı veriler üzerinden karar almada özgürler. Çok daha büyük çaplı, yakınlarımızdan daha iyi kullanılabiliyorlar. En kritik nokta veri analizi. İnsan hakları temelli mi? Veri seti bağımsız değilse, yapay zekânın kullanım sonuçları, gücü de bağımsız olmaz...
Irkçılık, inanç ayrımcılıklarını benimsemiş, eşitsizlikler üzerinden çok daha pekiştirici yollara sapmayı getirebilir. Yolsuzluk, değerler aşınması, önyargıların pekişmesinde etkin kullanılabilirler. Mizah ile hakareti karıştıran filtreler çıkabilir. Gerçeklik ötesi yalan haberlere inandırma, uydurma safsata üretilebilir...
Yapay zekâya veriler kullanılırken toplumsal denge bozuluyor. Gittikçe kutuplaşmış dönem için çalışmalar yapılıyor. Bizim verilerimizle bizim haklarımız üzerine karar veriliyor...

Güncel tartışmalar
İktisadi Kalkınma Vakfı (İKV) ve AB Bilgi Merkezi ortaklaşa etkinliğinde, “Teknoloji çağında insan hakları paneli” dünyanın yapay zekâ üzerinden güncel tartışmalarının, insan hakları sorgulamasıyla iç içe masaya yatırılmasına aracı oldu. Yapay zekâ gündemli güncel haberler, çelişkili gelişmeleri, algıları, uygulamaları kamuoyuna taşırken, yapay zekâya, önlenemez bir hız ve güçte yaygın kullanımına ilişkin algılamalarda da iki uç çelişkili verilerle beslenmiş olarak, iki uç sorgulamaları, kaygıları besleyen, geleceğe dönük gelişmelerin bilinmezleriyle de taşınmış oldu.
Yapılan birden fazla araştırma bağımsız verilerle kurgulanmış yapay zekâ yargıçlarının insanlar yerine mahkemelerde karar verici olmaları halinde yüzde doksan üstünde daha sağlıklı karar çıkabildiğini ortaya koymuş. İngiltere’de mahkemelerde karar verici olarak yapay zekânın kullanılması gündemde. Uygulamaya geçmiş, sonuçtan memnun ülkeler de var. Bir yandan da bizim başkanlık rejimi modeli de içinde, yapay zekâ üretim verilerinde inanç, bir mezhep ya da başka değerler üzerinden süzgeçlerden geçirilmeleri halinde ortaya çıkabilecek yargıçlık kararlarının vahameti kara mizah tadında sorgulanıyor.
Öncelik, kuşkusuz yapay zekânın yaygın, en etkin kullanım alanları üzerinden... Bilimsel teknolojik devrim çağının, ne zamandır silahlı güçten daha etkin araç olduğu kanıtlanmış kamuoyu oluşturulması, toplumların güdülenmesi alanları üzerinden yapay zekâ kullanımında yaşanan patlamada... Ülkemizin de güdümlü tekel medyası gerçeğinde yaşandığı üzere, yapay zekâ kullanımının saklanan en yüksek oranlara ulaşmış olması bir yana, en fazla onlu yıllar dilimleri içinde dünya ölçeğinde kurumların tekelleşme güçleri ile doğru orantılı olarak yüzde doksan beşler gibi rekorlara ulaşacağı saptamaları bilimsel, uzman meslek örgütlenmeleri kayıtlarının içinde.
Bir yanda da hak-adaletin gerçekleştirilmesinde görev yapan kamu kurumları, polis, istihbarat örgütleri içindeki suçlu saptama verileri, algıları üzerinde kullanılmış ayrımcı setlerle ortaya çıkmış ayrımcı sonuçlar ürkütücü sonuçlar üretiyor. En yaygın bilineni ötekileştirilmiş göçmenler, siyah derililerin suç işleme kapasitelerine dönük önyargılarla, Amerika simge dünyanın göreceli insan haklarına duyarlı oldukları varsayılan ülkelerde yaşatılan, suçluluk üzerinden insan haklarına aykırı şiddet, polis, devlet gücü kullanımları.

***

Yapay zekâ kullanımındaki patlama ile insan hakları, hak-hukuk, demokrasi kayıpları çakışmasının günah keçileri kim?

***

“Teknoloji çağında insan hakları paneli” başlığı, galiba ülkemiz ve dünya ölçeğinde yaşanan travmatik boyutlardaki insan hakları sorunları ile dünya ve ülkemiz ölçeğinde yapay zekâ kullanımının yaygınlaşması arasındaki ilişkilerin sorgulanması odaklı seçilmiş. İlişkiler üzerinde kafa patlatmış hukukçular ile yapay zekâ üzerinden uzmanlık çalışmaları yapanları zorunlu, çarpıcı, güçlü ilişkiler üzerinden ortak sorgulama adına buluşturmuş... Tek başına insan üzerinden hortlayan otoriter liderlikler, Trump, tek adamı hem parti hem Başkan yapan Saray rejimi, Ortadoğu’yu tehdit eden yeni paylaşım denge savaşları, Suudi rejimi suç ortaklıkları, yitirilen hak-hukuk-demokrasi, vicdan, insan hakları kayıpları...

Çarpık kullanım
Bir tür yeni ortaçağ sömgürgecilik düzeni araçlarında, yapay zekânın etkin kullanılabilirliği gerçekliği üzerinden, gerek ülkemiz, gerekse dünyadaki yeni emperyal dengeler, düzenler çatışmacılığında, kanlı savaşlar, çatışmalarda yaşananlar ürkütücü boyutlarda... Dünya, insan hakları sorunları ile yapay zekânın çarpık kullanım yöntemleri arasındaki ilişkilerin tehdit boyutlarının gerçekliği karşısında, dönüşü olamayacak vahim sonuçlardan kaçınılması adına, yapay zekânın insan haklarından yana kullanılabilmesi sağlıklı ilişkileri üzerinden tartışmalarla yatıp kalkıyor...
Prof. Dr. Haluk Kabaalioğlu’nun TESEV adına yönettiği oturumda Prof. Bertil Emrah Oder, Dr. Özlem Armağan ve Dr. Mehmet Bedii Kaya yapay zekâ, insan hakları ilişkilerinin tartışmalı boyutlarını, yapay zekâ üzerinden çalışmaları yürüten pek çok bilim insanı, hukukçu ile birlikte masaya yatırdıklarında, bir yazıya sığdırılması söz konusu olamayacak sayısız sorun, sorgulamalı yanıt bekleyen belirsizlik, çelişkilerin ancak kimi satır başları ortaya çıkıyor...
İnsan hakları, hak-hukuk koruma süreçleri, yapay zekâ veri seti girdi hesapları çıktılarında, belirli öngörülere ulaşma politikaları belirleyici... Kırmızı alan, özel koruma, müdahale, yeni otoriterleşme, insan hakları açısından sorunları, tartışmaları üretiyor. Hangi temel hak ve özgürlükler üzerinden sorunlar olacak? Son kararı uygulayanın etkisi. Dünya ölçeğinde kollayıcı çerçeve ne? Gelişmiş demokrasilerde bile genel düzenleme yok. Özel yaşam, ifade özgürlüğü, adil yargılama hak özgürlükleri, seçme, seçilme hakları üzerinden ayrımcılık-eşitlik riskleri, çoğulculuk, özgürlükler, demokrasi açısından çok önemli...

Kritik nokta veri analizi
En kritik nokta yapay zekâ üretiminde veri analizi. Yapay zekâyı çok daha büyük çaplı, yakınlarımızdan daha iyi kullanabiliyoruz. İnsan hakları temelli mi? Tarafgir ayırımcı, hak kazanımları düzeyinde veriler, yapay zekâ gücüyle hak kazanımları düzeyini zorunlu insan hakları düzeyinin gerisine düşürebilir, eşitsizlikler üzerinden çok daha pekiştirici yollara sapmayı getirebilir. Medyatik güdülemede, toplumda, mizah ile hakareti karıştıran, doğrulukgerçeklik ötesi, yalan haberlere inandıran safsatalar üretilebilir.
İnsan hakları, adil yargılama, medya sahipliği sorgulanmadan, ayrıcalıklı haklardan yararlanma cepheleşmesinde seçmenle paylaşılan üçlü bütünleşmede suçun üçlenmesi... Ülkeye göre, kendi değerlerine göre etkiler çok tehlikeli. Ekonomik verimlilik, insan hakları, savaşlarda yapay zekânın kullanıldığı silahlarda kim karar verecek? Gittikçe kutuplaşmış düzen için çalışanlar, bizim verilerimizle bizim haklarımız üzerine kararlar veriyorlar.
Yapay zekâ kölelik hukuku mu? Vasıfsız işgücünde yapay zekânın, robotların kullanılması halinde, işsiz kalacaklara ne olacak? Yapay zekânın kamusal yarar alanlarında kullanılması düzenlemelerinde sayılamayacak kadar çok boyutlu düzenleme sorunları var...