Son zamanlarda spor salonlarından sağlıklı gıdalar satan kafelere, inzivalardan güzellik tüyolarına kadar her yerde karşımıza çıkan açainin çevresel etkileri üzerine bir yazı yazmaya karar verdim. Buna neden olan ise geçen ay mahallemde açılan bir smoothie bardı. Mönünün ortasında mor bir tabak: "Açaí bowl". Hindistan cevizi rendesi, granola, chia tohumu ile sunulmuş. Sosyal medya için ideal, sağlıklı yaşam içinse çoktan bir trend oldu bile.
Ağaçları 20-24 metreye kadar uzanan bu palmiye, dallarında yüzlerce mor meyve taşıyor. Ancak bu hasat, yükseklerde yapılan riskli bir iş. Amazon'da yaban hayatla iç içe yaşayan topluluklar için binlerce yıldır temel besin olan açaí, artık küresel raflarda ve mönülerde karşımıza çıkıyor. Sindirim, kalp ve beyin sağlığını desteklediği bilinen meyve, besleyici değerlerinin yanı sıra önemli bir kültürel mirası da taşıyor.
BİYOEKONOMİ UMUDU
Ancak bu yükselişin bir bedeli var. Dünya açaí arzının yaklaşık yüzde 95’i Brezilya’nın Pará eyaletinden sağlanıyor. Meyvenin yaklaşık yüzde 85’i sert ve yenmeyen bir çekirdekten oluşuyor; her yıl 1.6 milyon tonluk atık yaratılıyor. Bu biyokütle atıkları çoğunlukla boşa gidiyor, hatta çevresel kirlenmeye yol açabiliyor. Ancak bazı girişimler bu sorunu fırsata çevirmeye başladı. Earth.org’un haberine göre kısa süre önce COP30 zirvesine ev sahipliği yapan Belém’deki start-up'lar, bu atıkları biyokömüre dönüştürerek karbon kredisi, gübre ve inşaat gibi alanlarda artı değere dönüştürmeyi hedefliyor. Süreci WhatsApp tabanlı sensörlerle izleyen Amaztrace gibi şirketler, küçük çiftçilere teknolojik destek de sunuyor. Aynı zamanda, Raízes do Açaí gibi girişimler de biyoekonomiyi temel alan yerel modellerle Amazon’un değerini artırmaya çalışıyor. Şirket şimdiye kadar 50 tondan fazla açaí çekirdeğini içeceklere dönüştürdü. Bu dönüşüm, atıkların geri dönüştürülmesinin yanı sıra Brezilya'nın "ayakta orman biyoekonomisi” programına katkı sağlıyor. Sürdürülebilir açaí hasadı, gelişmiş geçim kaynaklarını biyoçeşitlilikle uyumlu hale getirerek ormansızlaşma baskısını azaltıyor ve Amazon'un korunması için teşvik de yaratıyor.
Yine de sorunun yalnızca teknik çözümler olmadığını öne çıkaran kaynaklar da var. Biological Conservation dergisinde yayımlanan bir araştırma açaí plantasyonlarını genişletmek için yerel ağaçların kesilmesinin, ormanların düzenli olarak taşan çamurlu nehirlerin kıyılarında yetiştiği bu Amazon kıyı ekosistemindeki tür ve işlev sayısında azalmaya neden olduğunu gösteriyor. Araştırmanın lideri biyolog Madson Freitas MONGABAY’a yaptığı açıklamada, "Tek kültürlü ortamlarda, özellikle besin döngüsüne yardımcı olan, kuş ve böcek gibi fauna türlerine ev sahipliği yapan gölge bitkileri olmak üzere, tipik ova ağaç türlerinin yokluğunu fark ettik," dedi.
Sağlıklı yaşam için yenen her lokmanın bir öyküsü var. Açaí’nin enerjisi yalnzıca bedene değil, tüm bu ekolojik ve sosyopolitik ağa da yayılıyor. Bu nedenle, yediklerimizin çevresel gölgesini de birlikte düşünmek gerekiyor. Aksi halde bu “süper” meyve, gezegenin en karmaşık çelişkilerinden biri olarak kalabilir.
AÇAÍ’NİN KÜRESEL YÜKSELİŞİ
Brezilyalı dövüş sanatları ustası Carlos Gracie 1980’lerde, performans artırıcı “Gracie Diyeti” kapsamında açaí kasesini tanıttı ve Rio de Janeiro gibi büyük kentlerde sporcular arasında bu yiyeceğin popülerlik kazanmasını sağladı. 1990’larda Brezilyalı sörfçüler ve fitness çevreleri de bu akıma katıldı. Böylece açaí kasesi spor salonlarının ve sahillerin vazgeçilmezi oldu. 2000’lerde ise bu küçük meyve, "süper gıda" olarak uluslararası pazarlara açıldı. Amazon ormanlarında yetişen euterpe oleracea isimli palmiye ağacından toplanan açaí, besin değeri yüksek yapısıyla smoothie’lerden enerji barlarına kadar pek çok ürüne esin verdi. Brezilya’da Pará Eyaleti Endüstriler Federasyonu (FIEPA) verilerine göre ülkenin açaí ihracatı son 10 yılda yüzde 14 arttı.
