İran seçimlerine hangi adaylar katılıyor?

İran'da 28 Haziran'da cumhurbaşkanlığı seçimleri yapılacak. Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi'nin Mayıs ayında helikopter kazasında ölmesinin ardından yapılacak seçimler 50 gün içinde gerçekleşme zorunluluğu ile şekilleniyor.

İran anayasasına göre, yeni cumhurbaşkanını belirlemek için tanınan süre adaylara kısa bir zaman bırakıyor.

Önceki parlamento seçimlerinde birçok adayın devletin üst kurumlarınca elenmesi ve özellikle Mahsa Amini protestolarına devletin aldığı tutum nedeniyle, önde gelen reformist adaylar seçime katılamayacaklarını açıkladı.

Pek çok gözlemci, aşırı muhafazakarların kontrolündeki adaylık süreci nedeniyle İran seçimlerinin ne özgür ne de rekabetçi olduğunu düşünüyor.

İran siyasetinde belirleyici bir rol oynayan Koruyucular Konseyi, cumhurbaşkanı adaylığı için kayıt yaptıran 80 kişiden altısının uygunluğunu onayladı.

1 - Muhammed Bakır Kalibaf: 62 yaşındaki siyasetçi son dört yıldır İran’da meclis başkanlığı görevini yapıyor. Daha önce üç kez cumhurbaşkanlığına aday oldu, iki kez kaybetti. 2021 yılında ise Reisi lehine çekildi.

Orduda üst düzey görevlerde uzun bir geçmişi var. Başkent Tahran belediye başkanlığı görevini 12 yıl süreyle yaparak bu koltukta en uzun süre oturan siyasetçi oldu.

2. Emir Hüseyin Gazizade Haşemi: 53 yaşındaki isim kariyerine KBB (kulak, burun ve boğaz) cerrahı olarak başladı.

Sonrasında siyasete atıldı ve muhafazakar cephede dört dönem milletvekili olarak görev yaptı. Son olarak Cumhurbaşkanı Reisi'nin yardımcılığını yapıyordu. Yaklaşık dört milyon geçersiz oy verilen 2021 seçimlerinde bir milyondan az oyla dördüncü oldu.

3. Said Celili: 58 yaşındaki siyasi, Düzenin Maslahatını Teşhis Konseyi (DMTK) adı verilen devlet kurumunun bir üyesi. Ülkenin ulusal güvenlik konseyinde de genel sekreter olarak görev yaptı ve İran’ın nükleer programı ile ilgili görüşmelerde ülkeyi temsil eden heyete başkanlık etti.

Daha önce iki kez seçime katıldı ve 2021 seçiminde Reisi lehine çekildi.

4. Mesud Pezeşkiyan: 70 yaşındaki kalp cerrahisi uzmanı, beş dönem milletvekili olarak görev yaptı. Dört yıl boyunca da sağlık bakanı görevini yürüttü.

Açık sözlülüğüyle tanınan siyasetçi İran'daki siyasi atmosferi ve yolsuzluğu da eleştirdi. İran hükümetinin Mahsa Amini'nin 2022'de polis nezaretinde ölümüyle ilgili tutumunu kamuoyu önünde sorguladı.

Pezeşkiyan bu cumhurbaşkanlığı seçimlerinde reformcu kanadın tek resmi adayı olarak kabul ediliyor ve onun isminin cumhurbaşkanı adayı olarak onaylanmasının dikkate değer bir gelişme olduğu yorumu yapılıyor.

5. Mustafa Purmuhammedi: 65 yaşındaki isim, Koruyucular Konseyi tarafından onaylanan altı aday arasındaki tek din adamı konumunda.

Purmuhammedi, 1988’de ülkedeki sol siyasetin tasfiyesi sürecinde siyasi mahkumların infazına karar veren ve ‘Ölüm Komitesi' olarak ünlenen konseyde yer alıyordu. Aynı konseyde helikopter kazasında ölen Cumhurbaşkanı Reisi de vardı.

6. Alirıza Zakani: 59 yaşındaki siyasetçi son üç yıldır Tahran'ın belediye başkanlığı görevini yapıyor. Muhafazakar siyasetçi devlette kariyerine Devrim Muhafızları'nın gönüllü kanadı Besiç Direniş Güçleri’nde başladı.

Zakani dört dönemdir mecliste yer alıyor.

AHMEDİNECAD'A YİNE İZİN VERİLMEDİ

İran İslam Cumhuriyeti yönetiminin zirvesinde önemli görevlerde bulunmuş bazı tanınmış siyasi figürlere adaylık izni verilmemesi ülkede ilk kez tartışılmıyor, ancak bu yine de sıcak bir başlık.

Missouri Bilim ve Teknoloji Üniversitesi’nden akademisyen Merzad Borocerdi, eski cumhurbaşkanı Mahmud Ahmedinecad ve eski meclis başkanı Ali Laricani’ye başvurmalarına rağmen izin verilmemesini öne çıkarıyor.

Borocerdi, “Ahmedinecad sekiz yıl cumhurbaşkanlığı yapmasına ve dini lider Hamaney’e danışmanlık yapan bir konseyde olmasına karşın adaylık izni alamadı” hatırlatmasını yapıyor.

Ahmedinecad bir zamanlar Ayetullah Hamaney'in favorisi olarak görülse de ikinci cumhurbaşkanlığı döneminin sonuna doğru gözden düştü.

Ahmedinecad, daha önce yine iki defa aday olmuş ve yine aday olmak için izin alamamıştı.

Boroujerdi, bakanlık ve meclis başkanlığı gibi önemli görevlerde bulunmuş olan Laricani’nin de diskalifiye edilmesine işaret ederek, “Bunlar artık Hamaney tarafından desteklenmediklerini gösteriyor” diyor.

Adaylar neden eleniyor?

Pek çok uzmana göre Koruyucular Konseyi bu cumhurbaşkanlığı seçimi sürecinde de benzer bir şekilde hareket edecek.

Adaylar büyük çoğunlukla muhafazakar kanattan belirleniyor; fakat reformcu kanattan bir veya iki ismin yarışmasına izin veriliyor.

Akademisyen Borocerdi, ılımlı kanadın tek adayı olan Mesud Pezeşkiyan’ın önündeki zorluğun, sandığa soğuk bakan halkı oy vermeye motive etmek olduğunu söylüyor.

Borocerdi’ye göre reformist seçmeni sandığa ikna etmesi halinde Pezeşkiyan’ın rejimin desteklediği önemli bir siyasi figür olan Muhammed Bakır Kalibaf ile rekabet etmesinin beklendiğini kaydediyor.

İran anayasasına göre "İslam Cumhuriyeti'nin ilkelerine, ülkenin resmi dinine bağlı, İran kökenli dini ve siyasi kişiler" cumhurbaşkanı adayı olabiliyor.

Ülkenin kuruluşundan bu yana eylemleri veya politikaları ülkenin dini liderliği ile farklı düşebilecek adayları engellemek için Koruyucular Konseyi kullanıldı.

Altı din adamı ve altı hukukçudan oluşan konsey, ülkenin dini lideri tarafından doğrudan ve dolaylı olarak kontrol ediliyor.

İran seçimlerini "aşamalı" olarak tanımlayan gözlemciler, aday onay sürecinin keyfi doğasına dikkat çekiyor.

KADINLARIN ADAYLIĞI 

Beş günlük kayıt süresi boyunca, ikisi muhafazakar kanattan dört kadın cumhurbaşkanlığı yarışına adaylığını açıkladı.

Ülke anayasasına göre ancak “rical” kişiler cumhurbaşkanı adayı olabiliyor.

Pek çok kadın hakları savunucusu, ‘Rical'in Arapça'da 'erkek' anlamına geldiğini, Farsça'da ise 'önemli kişi' anlamında kullanıldığını, dolayısıyla kadınların yarışmasının önünde engel olmadığını savunuyor.

İslam Cumhuriyeti'nin kuruluşundan bu yana yapılan 13 cumhurbaşkanlığı seçiminin hiçbirinde kadınların yarışmasına izin verilmedi.

Ülkede Mahsa Amini protestoları sonrası yapılan son parlamento seçimine katılım, tarihi düşük şekilde yüzde 41’de kaldı.

İran uzmanları son 35 yıldır ülkenin yönetim kurumlarını şekillendiren Ayetullah Hamaney’in, cumhurbaşkanı kim olursa olsun, ülkenin aynı şekilde yönetilmesini sağlayacak bir organizasyon kurduğunu savunuyor.