İsmet İnönü’nün kızı Özden Toker anlatıyor! Mehmet Alev Coşkun’un yazısı

Tarihçi öğretim üyesi Mehmet Ö. Alkan’ın, Özden Toker’le yaptığı söyleşi İsmet İnönü’nün Kızı Anlatıyor* adıyla kitaplaştı. 2017’de başlayan söyleşi 2019’a kadar sürdü ve 2022’de kitaplaştı. Toplam 20 görüşme gerçekleştirilmiş. (s. 8)

Söyleşiyi yapan Prof. Alkan şöyle diyor: “Buluşmalarımızda adeta ders çalışır gibi bir ön hazırlık yaparak, İnönü Vakfı arşivinden belgeler getirerek büyük bir sorumlulukla geldi. Bütün görüşmelerimiz baş başa yaptığımız uzun ve derin yolculuklar şeklinde oldu. (...) Hafızasının dehlizlerinde çok keyifli keşifler yaptık. Duyduğu ve hatırladığı her şeyi büyük bir samimiyetle anlattı.” (s. 7)

Özden Toker’in yaşamı, yakın dönem Türk siyasal yaşamıyla özdeşleşmiş, kendi deyişiyle tüm olaylara “hem içinde hem dışında olarak tanıklık” etmiştir.

Kitapta Özden Toker yaşadıklarını, tanıklıklarını içtenlikle anlatıyor. Kitapta ilk kez yayımlanan fotoğraflar da var. Özden Toker “Hikayem uzun… Cumhuriyetle yaşıt… Hep tekrarladığım gibi Cumhuriyetin ilk on yılında doğan bir çocuğun serüveni…” diyor.

İsmet İnönü, Atatürk’ün silah arkadaşı, Milli Mücadele’de Genelkurmay Başkanı ardından Batı Cephesi Komutanı, 1924-1937 arası Atatürk’ün Başbakanı ve 1938-1950 döneminde 12 yıl Cumhurbaşkanı…

Özden Toker, İnönü’nün tek kızı. 1930’da doğan Özden Toker, 1950 öncesini, 1950-1960 arasındaki demokrasiye geçiş yıllarını, 1960-1965 arasındaki İnönü’nün üstlendiği koalisyon başbakanlığı dönemlerini gördü, yaşadı. Kimi zaman dışarıdan, kimi zaman tam ortasında olaylara tanıklık etti.

Gazeteci Metin Toker’le evlenen Özden Toker, acı günler de yaşadı. Evlendikten iki yıl sonra eşi Metin Toker 11 Şubat 1957’de 9 ay 10 gün hapse mahkûm oldu. İlk kızı Gülsün, Metin Toker’in hapishaneye girişinden 15 gün sonra 25 Şubat 1957 tarihinde doğdu.

Özden Toker yakın tarihimize “Milli Şef Dönemi” adıyla geçen yılları, çok partili siyasal hayata geçişi, DP dönemini, 1960 öncesi ve sonrası askeri müdahaleler dönemini yaşadı.

Cumhuriyetin kuruluşundan, çok partili sisteme geçiş ve sonrasındaki dönemlerde, siyasi tarihimizde çok önemli yeri olan başbakan, cumhurbaşkanı, muhalefet lideri, Türkiye’nin ilk koalisyon başbakanı İsmet İnönü’nün kızı Özden Toker’in bu söyleşide birinci derece tanık olduğu olayları anlatıyor, yorumlar ve değerlendirmeler yapıyor.

İnönü’nün kızı Özden Toker’in siyasal bilimciler, yakın tarih yazarları için birinci elden tanıklığa dayanan anlatımlar ve yeri gelince siyasi yorumlar yapması çok önemlidir.

İNÖNÜ AİLESİNE AÇILAN DAVA

Kitapta ilginç bir olay, DP’nin iktidara gelir gelmez İnönü ailesiyle uğraşması ve ailenin en büyük oğlu Ömer İnönü’ye dava açması konusudur. DP’nin ilk yıllarında, İnönü’nün en büyük oğlu Ömer İnönü’ye adam öldürmekten dava açıldı.

Konya Milletvekili Ahmet Gürkan davayı yürütüyordu. Mahkeme sırasında yalancı şahite yargıcın “O akşam arabayı kullanan hangisiydi” sorusuna yalancı şahit Ömer İnönü’yü işaret ediyordu.

Tek şahit kamyon şoförünün iddiası şudur: “Kamyonla Anadolu’dan mal getiriyordum. Üsküdar’dan Kabataş’a arabalı vapur ile geçtim. Taksim de bu kazaya şahit oldum. Kazayı yapan arabayı Ömer İnönü kullanıyordu.”

Böylece bir önceki cumhurbaşkanı İnönü’nün oğlu Ömer İnönü yalancı şahidin sözleriyle katil ilan edilip mahkûm edilecek noktaya geldi.

Sonunda Ömer İnönü’nün avukatları, şahidin söylediği tarih ve saatte havanın bozuk olduğu, denizdeki fırtına yüzünden de arabalı vapurun işlemediğini ispat ettiler. Ömer İnönü böylece katillikten kurtuldu.

ÖNEMLİ OLAYLAR

Türk siyasal tarihimizde yer alan önemli olaylar, 1950 öncesi 12 Temmuz Bildirisi, 1950 seçiminden sonra İnönü ailesinin Çankaya’dan ayrılması, 1957 seçimleri ve sonrası yaşanan siyasal olaylar, 1960 Askeri Hareketi’nden sonra Cemal Gürsel’in, İnönü ile görüşmesi ve İnönü’nün “nasihat” ve önerileri; 1961 Anayasası’nı yapan Kurucu Meclis, 1961 seçimleri sonrası, Albaylar Cuntası ve Talat Aydemir Olayları… Tüm bu konularda tanıklıklar, değerlendirmeler kitapta yer alıyor.

Kitapta, Cumhuriyet Ankara’sı, Milli Şef Dönemi, çok partili siyasal hayata geçiş, DP dönemi, askeri müdahaleler (1960) ve İnönü’nün aktif siyasetten çekilişinden sonraki dönem de anlatılıyor.

Özden Toker’in eşi Metin Toker dönemin önemli bir gazetecisi ve ünlü Akis Dergisi’nin sahibi ve başyazarıdır. Toker, dayanaksız nedenlerle iki kez hapse gönderildi. Bu olayın İnönü ailesi üzerindeki etkileri de anlatılıyor. İnönü’nün bilinmeyen birçok yanı da ortaya çıkıyor.

BAYAR’LA BULUŞMA

Milli Mücadele döneminde, I. Meclis’te daha sonra Bakanlar Kurulu’nda birlikte çalıştıkları Celal Bayar’ın 1960’tan sonra Kayseri Cezaevine girişi, afla kurtuluşu dönemlerindeki ilişkileri Kayseri Cezaevi sonrası Bayar’ın İnönü’yü Pembe Köşk’te ziyareti… Daha sonra İsmet İnönü’nün İstanbul’da Bayar’a iade-i ziyarette bulunması gibi birçok ilginç konu üzerinde duruluyor.

Böylesi kitaplarda söyleşinin gelişimi için sorulacak soruların çok iyi seçilmesi gerekir. Prof. Alkan da bu görevi en iyi biçimde yerine getirmiş.

312 sayfalık kitapta bir dizin ve orijinal fotoğraflar da yer alıyor. Kitap sadece siyasetle uğraşanlar değil; yakın tarihle ilgilenen tüm okuyucular için ilginçtir.

* İsmet İnönü’nün Kızı Anlatıyor - Cumhuriyet’le Özdeş Bir Yaşam: Özden Toker / Özden Toker, Mehmet Ö. Alkan / Yapı Kredi Yayınları / 312 s. / 2023.