Max Kemmerıch’ten ‘Tarihteki Garip Vakalar’

SABAHATTİN ALİ’NİN İLK ÇEVİRİSİ!

Sabahattin Ali’yi yaşamdan erken koparan yazgısı bilindiği gibi onun öykü ve romanlarının yeniden yayımlanmasına uzun yıllar olanak vermez. Max Kemmerich’in Tarihteki Garip Vakalar (Timaş Yayınları) adlı yapıtı da basımı yapılmadığı için Sabahattin Ali’nin 1936’da Almancadan yaptığı, az bilinen ilk oylumlu çevirisidir. Kitap, Sabahattin Ali’nin telif haklarının kalkmasından sonra bireysel ilgilerle gün yüzü gördü.

Yapıtın orijinal adı Kültür Merakları olmasına karşın, Orta Çağ Avrupası’nda sürgit yaşanan insanlık dışı garip olayların anlatıldığı anekdotları içermesi nedeniyle usta yazar, çeviriye Tarihteki Garip Vakalar adını uygun görüyor.

Avrupalı, yaşananları yaşanmışlığıyla unutulmaya bırakmayan kronikçileri sayesinde gelecek kuşaklara deneyim aktarımını kulaktan duyma efsanelere bırakmayarak uygarlık birikimini inşa eder. Kültür tarihçisi Max Kemmerich de eski kitap sayfalarında unutulmasını istemediği kayda geçmiş gariplikleri tarayıp toparlar ve üç cilt hâlinde Birinci Dünya Savaşı öncesinde kitaplaştırır. Sabahattin Ali’nin çevirisi bu toplamın ilk kitabıdır.

KENDİ TOPLUMUNA İĞNEYİ DEĞİL ÇUVALDIZI BATIRAN TARİHÇİ!

Max Kemmerich kendi toplumuna iğneyi değil çuvaldızı batırdığı kitap, Batı toplumunun sosyal yaşamını etkileyen 16 tematik başlıktan oluşuyor. Sabahattin Ali kitaptaki sıralamayı değiştirerek temizlik konusunu en başa almış.

“Fikir Hürriyeti” bölümünde zorba Jean Calvin karşımıza çıkıyor. Max Kemmerich, Hristiyan mezheplerinin düşünce özgürlüğü konusunda birbirlerinden farkı olmadığını açık yüreklilikle yazmış. Yahudilere karşı bütün Avrupa’da takınılan tutum çok daha ayrımcı. Hele kolonilerdeki insan yaşamları Avrupalının gözünde insan kategorisinde değil.

“Dünya tarihinin kaydettiği en büyük insan kasapları” olarak anılan Moğolların bile vicdan özgürlüğü açısından ne kadar ileri olduklarını dile getiriyor yazar. Protestan gezginlerinin gözlemlerinden aktarımlarda bulunuyor.

KEMMERICH VE TÜRKLER!

Kitapta Türklerle ilgili bölümler de var. Vicdan özgürlüğüne ilişkin Türklerle ilgili bir tarihçiden alımlanan paragraf şöyle:

“Türkler kendi dinlerine sadık ve bu din üzerinde münakaşa etmeyecek kadar imanlı iseler de hiçbir zaman başka dinde olanları zorla ihtida ettirmeye kalkmazlar, din düşmanlarını takip ve onlara zulüm etmezler, bilakis herkesi kendi vicdanının istediği şeyi yapmakta ve istediği dine salik olmakta serbest bırakırlar. Bunun için birçok kimseler Türklerin hakimiyeti altına girmeye koşuyorlar ve bu yüzden onların devleti büyüyor.” (s. 98)

Kitap 1936’da basıldığında Falih Rıfkı Atay, Kemmerich’in Türklerle ilgili bölümlerine dikkat çekmiş. Şöyle diyor Atay: “Bu kitap, yalnız vakaların garipliğini tespit etmiş değildir ve eseri bu manada kabul hatalı olur. Bilakis kitap fikir, din ve ahlak kaidelerinin insanlık tarihinde uğradığı garip ve yanlış telakkileri tebarüz ettirmiş ve milletler arasındaki kültür tezatlarının tarih içinde bir tablosunu yapmıştır. Eser, birçok yerlerinde Türk kültürünün her devirdeki yüksekliğini vakalarla izah ettiğinden milli kütüphanemizde değerli bir yer alacaktır.” (s.10)

ORTA ÇAĞ AVRUPASI’NIN BÜYÜK TRAJEDİLERİ!

Kitabın “Seyahatler, Keşifler ve İcatlar” bölümünde, çiçek aşısının Avrupa’ya 1716-1719 yıllarında İstanbul’da bulunan İngiliz elçisinin eşi tarafından götürüldüğünü ama papazların itirazları nedeniyle aşının 38 yıl sonra ancak uygulanabildiğini okuyoruz.

Avrupa’daki buluşların, teknik başarıların çok da kolay bir süreç geçirmediği, oldukça uzun bir süreç yaşandığı, bu yolda çalışanların deli muamelesi gördüğü ilginç örneklerle anlatılıyor.

Kitabı okuduktan sonra Orta Çağ Avrupası’nda yaşam hakkının kutsallığını önceleyen düşünce insanı Erasmus gibi hümanistlerin, bağnazlığa ve zorbalığa karşı vicdanın sesi olan Sebastian Castellio’nun niçin çıktığı ve Orta Çağ Avrupası’nda yaşanan büyük trajediler daha anlaşılır oluyor.

Kanunsuz baskılar ve despotizmin sarsılmaz gücü bunlar gibi üstün iradeli, korkusuz, öncü aydınlar sayesinde yüz geri edilir. Avrupa zamanla ahlaksal açıdan haklı çıkan bu öncülerden yana olmayı öğrenir.

SAFFET ARIKAN’IN İSTEĞİ ÜZERİNE ÇEVRİLEN KİTAP!

Sabahattin Ali, Max Kemmerich’in bu eserini erken Cumhuriyet döneminde, Milli Eğitim Bakanı Saffet Arıkan’ın isteği üzerine çevirmiş. Batı emperyalizmi karşısında kazanılan şanlı zaferlerden sonra, onun karanlık dönemlerini iyi bilmek; yabanıl, çılgın ve saygı yoksunu siyasetinin kendi insanına bile yaşattıklarını gözler önüne seren bu çevirinin Ulus gazetesinde tefrika edildikten sonra kitaplaştırılması önemli bir duruştur.

BATI’NIN PANORAMASI!

Kemmerich’in Katolik kilisesine karşı ironik eleştirel yaklaşımları belgelere dayanan tarihi olayların, okuru gülümseten bir biçeme evrilmesine neden olmuş. Batı’nın kendine kapandığı, egemenliğin bir tek insanda veya seçkin azınlıkta toplandığı, yan tutma bağnazlıklarının yaşandığı, kinle zehirlenmiş yığınların nasıl insanlığını yitirdiği, mezhep gururunun insancıl olmayı nasıl engellediğini, kısacası verimsiz ve dural geçen çağlarının bir panoraması bu kitap.

Tarihteki Garip Vakalar / Max Kemmerich / Çeviren: Sabahattin Ali / Timaş Yayınları / 192 s. / 2023.