Hicabi Demirci'den 'Çizginin Çizgisi'

Karikatürü okumak
 
Doğduğu zamandan bugüne, öncelikle toplumsal aksaklıkları konu edinen, ülkemizde demokrasi aşamalarında daha da güçlenen, özgür, etkin bir nitelik kazanan karikatür sanatı, Hicabi Demirci’nin kaleminden çocuklara ulaşıyor.

Bol ödüllü sanatçı Hicabi Demirci kitabın sesleniş yazısında diyor ki: “Dijital çağın parolası olan hız, karikatürün giderek etkili ve vazgeçilmez bir sanat olacağı bilgisini kulağımıza fısıldamaktadır.” Bu görüşe katılmanın yanı sıra “belki de eğitim sistemi içinde karikatür dersleri yer almalı,” diyerek kimilerine ütopik gelebilecek bir cümleyi buraya iliştiriyorum. Ne de olsa “her çocuk sanatçıdır.”
Çizginin Çizgisi adlı kitabında Demirci, her yaştan okura karikatür sanatının tarihini, inceliklerini anlatıyor. Çizim tekniklerine de yer verilen kitabın son bölümünde görsel okuma yorumlama çalışmaları yapabilmek için tam sayfa, renkli karikatürler yer alıyor.

Kitabın ilk bölümünde “Karikatürde Yöntemler” ele alınıyor. Karikatürde usta-çırak ilişkisinin de altının çizildiği bölüm; eğlenceli çizimleri, ilginç tasarımı ile okuru hemen sarıp sarmalıyor. “Mizah Geni” diye bir genimiz var mı dersiniz? Bunun yanıtı da sayfalarda…
 
KARİKATÜR TARİHİ

İkinci bölüm “Genel Hatlarıyla Karikatür Tarihimiz”e ayrılmış. Kaynaklar, karikatür çizimlerinin en eski örneklerinden birinin antik Pompei’de bir duvara sıvanmış siyasetçi karikatürü olduğunu söylüyor. Bir zamanlar politik hiciv için bir araç olan karikatür; çizgi filmlerin ve çizgi romanların da temelini atan bir sanat dalı. Karikatür, sanatçının ülkesinin kültürünü nasıl görüp tanımladığı konusunda da ipuçları veriyor.

Saygıyla ve sevgiyle andığımız iki usta olan Semih Balcıoğlu ile Ferit Öngören’in ortak emeğiyle ortaya çıkan “Türk Mizah ve Karikatürü” adlı kaynakta, karikatür sanatının Türkiye’deki geçmişinin Cumhuriyet’ten epey önceye dayandığı bilgisini alıyoruz. Aynı kaynak, karikatür tarihimizde ilk basılı karikatürün 1870’te Teodor Kasap’ın yayımladığı ilk mizah dergimiz olan Diyojen’de çıktığını aktarıyor. Bu tarihten sonra aynı dergide aralıklı ve sürekli olarak karikatürlerin yayımlandığını ancak onları kimlerin yaptığının bilinmediğini de ekliyor.

Hicabi Demirci de “Çizginin Çizgisi”nde aynı bilgiyi verirken çocukların ilgisini çekebilecek ayrıntılar da eklemiş: “Diyojen’de yer alan bu karikatürde imza yoktur. Dönemin tanınmış başyazar ve milletvekillerinden olan Garabet Panosyan’ı anımsatacak şekilde kulakları bir eşeğinkine benzetilerek çizilmiştir. Böylece bu kişinin ‘ihbarcı’ özelliği vurgulanmak istenmiştir.”(s, 18)
 
KARİKATÜRÜN USTALARI

Değindiği konuları mizahî ve eleştirel tavırla ele alarak çizimlerle anlatan karikatür sanatının, ülkemizde bu denli geç kalışının nedenlerini tartışmak bu yazının sınırlarını aşar elbette. Karikatürümüzde gerçek anlamda bir karikatürle karşımıza çıkan ilk isim Cemil Cem’dir. Cem, istibdat yönetiminin o günkü koşullarına rağmen Batı anlayışına uygun sanatı ve güçlü yergileriyle dönemi korkusuzca  eleştirmiş bir sanatçıdır.  Hicabi Demirci, Cemil Cem’i okurlara tanıtırken “Karikatüristliği meslek olarak yerleştiren ilk kişi” olarak anıyor, onun sanat anlayışı ve dergilerdeki yolculuğu hakkında kısa bilgiler aktarıyor.

Cumhuriyet dönemi, iki karikatür ustasını; Ramiz ile Cemal Nadir’i getirir. Ramiz, imparatorluğun son yıllarından Cumhuriyet dönemine yetişen bir karikatüristtir. Cemal Nadir ise ilk kez 1920’de Diken dergisinde çizer. Hicabi Demirci, “Cemal Nadir’in 1929’da yarattığı Amcabey tiplemesinin ilk çizgi roman denemesi” olduğunu belirterek tarihe önemli bir not düşüyor. Kitapta Nadir’in 1943-1947 arasında Cumhuriyet gazetesinde çalıştığı bilgisinin yanı sıra, Amcabey dışındaki diğer tiplemelerinin de adları anılıyor.

Kitabın üçüncü bölümü “Mizahi Anlatımın Özellikleri”ni aktarırken okura, “Sen de çizebilirsin”, iletisini veriyor. Çizgiler aracılığıyla karakterlerin anahatlarını belirleme, geometrik formlardan karikatüre geçiş, ayrıntıları işleme gibi eğlenceli çalışmalar bu bölümde yer almış.  Kitabın dikkat çekici özelliklerinden biri; organ bağışı, insan hakları, besin bağımlılığı, çevre kirliliği, hayvan hakları, savaş gibi toplumsal sorunları ele alarak karikatür aracılığıyla toplumun dikkatini nasıl çekebileceği konusunda okuru beyin fırtınasına davet etmesi.
 
ÇİZGİYLE MİZAH

Dördüncü bölümde “Karikatürde Kavramlar ve Görsel Yorumlama” üzerinde durulmuş. Okurlar; hiciv, ironi, nükte, kara mizah, parodi, taşlama gibi sözcüklerle tanıştırılmış. Bir karikatürün görsel okumasını yapabilmek için anahtar görevi görebilecek sorular verilerek çocukların bu alana doğru yelken açması sağlanmış. Görsel okuma çalışmaları için yerleştirilen karikatürlerin hepsi, okuru analize, senteze ve hayal gücünü çalıştırmaya yönelten yazısız karikatürler. “Yazısız karikatür” deyince aklıma İlhan Selçuk’un yıllar önce aktardığı bir anektod düştü. İlhan Selçuk, Dolmuş dergisini yayımlarken bir gün dizgici, onun odasına girer. “İlhan Bey, on altıncı sayfadaki karikatürün resimaltı yazısı yok”. İlhan Selçuk, “Sen aşağıya in, ben birazdan gönderirim”, der. Kısa sürede dergi basılır. On altıncı sayfadaki karikatürün resim altında şu yazmaktadır: “Sen aşağıya in, ben birazdan gönderirim.”

Yıllarca karikatürlerin yazılarla açıklanmasına şartlandırılmış okurun, yazısız karikatüre alışması epey zaman almış ülkemizde. Günümüzde, çizgiyle mizahın çağdaş karikatür anlayışı olarak yerleştiği görülüyor. Hicabi Demirci’nin kitabında yer alan yazısız, çizgi fazlalıklarından arınmış karikatürleri de bu türün iyi örneklerinden. Kitabın tasarım, editöryal çalışma ve baskı kalitesi için Desen Yayınları’nın emeği gözardı edilemez.

Günümüz karikatürünün değerli isimlerinden Hicabi Demirci, “Karikatürde Görsel Okuma” atölyeleri ve Karikatürün Serüveni-Çizginin Çizgisi adlı kitabıyla gençlerin karikatür sanatını sevmelerinin yanı sıra, bu sanatın ilk adımlarını atabilmesi, karikatürümüze yeni soluklar kazandırılması için büyük emek harcıyor.
 
Çizginin Çizgisi-Karikatürün Serüveni/ Hicabi Demirci/ Desen Yayınları/ 104s. / 2017/ 10+