Mustafa Kemal emsalsiz bir strateji ustası ve vizyonerdi. Savaşta ortaya koyduğu strateji dehasını, barışta da, ekonomik, sosyal ve kültürel planlama alanlarında gösterdi.

Cumhuriyetin ilk 15 yılında yapılan atılımlar Atatürk’ün strateji ve planlama alanlarındaki dehasının eseridir.
Mustafa Kemal emsalsiz bir strateji ustası ve vizyonerdi. Savaşta ortaya koyduğu strateji dehasını, barışta da, ekonomik, sosyal ve kültürel planlama alanlarında gösterdi. O anlayış, erken Cumhuriyet döneminde gerçekleştirilen ülke ve kent planları ile mimarlık örneklerinden okunabilir.
“Kurtuluş” sonrası, “kuruluş” dönemidir. Savaşlar nedeniyle hırpalanmış olan ülkenin ayağa kaldırılması ve çağdaş doğrultuda geliştirilmesi söz konusudur. İşlere, ülkenin başkenti olacak Ankara’dan başlanacak; bir kasabadan, bir başkent yaratılacaktır. Gereksinimler sınırsız, olanaklar kısıtlıdır.
1920’de açılan ilk Meclis için mevcut bir binadan eksikleri tamamlanarak yararlanılır. Ankara’da konut sıkıntısı, otel sıkıntısı baş göstermiştir.
Mustafa Kemal Paşa, Ağustos 1921’de Sakarya Muharebesi için Ankara’dan ayrılmadan bir gece önce, Etnografya Müzesi yapımına ilişkin olarak hazırlanan kararnameyi imzalar. Savaşa giderken müze kararnamesi... Bu davranış, kültüre verilen değerin iyi bir göstergesidir. O müze 1928’de açılacaktır.
Kurtuluş Savaşı kazanılmış, sıra barışa ve ülke kalkınmasına gelmiştir. Ekonomiye yön vermek üzere İzmir İktisat Kongresi 4 Mart 1923’te toplanır. Time Dergisi’nin 24 Mart 1923 sayısı, kapağında “Moustapha Kemal Pasha” resmiyle çıkar. 24 Temmuz 1923’te de Lozan Barış Antlaşması imzalanır. Bütün bu gelişmeler Cumhuriyetin ilanından öncedir. Türkiye, saygın bir ülke konumundadır artık.

Düzenli planlama
Cumhuriyetin kurulmasıyla gereksinimler daha da artmıştır. Cumhuriyetin ilk yıllarında gerçekleştirilmiş mimarlık eserlerine bakalım: Vekâlet ve kamu binaları, okullar, banka binaları, sergi evi binası, tren garı, konutlar, düzenli yollar, parklar vb. Gerçek bir başarı sürecini anlatan bu liste uzayıp gider. Dikkat çeken nokta şudur: Bütün olanaksızlıklara karşın, zorunlu yönetim yapılarının yanı sıra, eğitim, kültür ve ekonomi yapılarının da ciddi mimarlık projeleriyle kısa sürede özenle gerçekleştirilmiş olması...
Ülkedeki mimar sayısındaki yetersizlik, o tarihlerde Hitler baskısı yüzünden ülkelerini terk etmek zorunda kalan Avrupalı mimar ve şehircilerin güvenilir ülke olarak gördükleri Türkiye’ye sığınmaları sayesinde giderilmiştir.
Yatırımlar ileriki yıllarda, kapsamı daha da genişletilerek sürdürülecektir: endüstri yapıları... Şeker fabrikaları, mensucat fabrikaları... Kayseri Uçak Fabrikası... Atatürk’ün “İstikbal Göklerdedir” öngörüsü ışığında 1925 yılında Türk Tayyare Cemiyeti’nin (sonradan THK) ve 1933’te Türk Havayolları’nın kurulması... Ve İstanbul Darülfünunu’nun 1933’te üniversiteye dönüştürülmesinin hemen ardından kurulan Planetaryum (Gözlemevi) (1936).
Yukarıdaki listeye Köy Öğretmen Okullarını, Köy Enstitülerini ve Halkevlerini de eklemek gerekir. Yatırımlar, Ankara ile sınırlı kalmamış, İstanbul, İzmir ve öteki illere de yöneltilmiştir.

Gurur listesi
Ulaştırma konusuna gelince... Öncelikle yabancılar elindeki demiryolları millileştirilirken bir yandan da yurdu, “Demirağlarla Örme” seferberliği başlatılacaktır.(1)
Şehircilik alanındaki atılımlar da önemlidir. Başkent Ankara için ciddi kentsel planlama yarışmaları sonucunda, Alman şehirci Herman Jansen’in Ankara planı devreye girmiştir (1932). Bunu, 1936’da Fransız şehir plancısı Henri Prost’un İstanbul planı... ve birçok şehir için yabancı uzmanlara yaptırılan kentsel planlar izlemiştir.
Yukarıdaki özet bile erken Cumhuriyet döneminin bir gurur listesidir. Yalnız siyasal ve ekonomik alanda değil, toplumsal ve kültürel alanda da, mimarlık ve planlama alanında da...(2)
Bütün girişimler ciddi planlama anlayışı sayesinde kısa sürede başarıyla tamamlanabilmiştir. İşin mucize sayılabilecek başka bir yönü de bunların, bütün dünyayı sarsan 1929 Dünya Ekonomik Bunalımı sırasında genç Türkiye Cumhuriyeti’nce gerçekleştirilebilmiş olmasıdır.

1) D. Hasol, M. Kemal Atatürk’ün Büyük Millet Meclisi’ni Açış Konuşmalarında “Demiryolları” http://www.doganhasol. net/m-kemal-ataturkun-buyukmillet- meclisini-acis-konusmalarindademiryollari- 1.html
2) Ayrıntılı bilgi için Bkz. D.Hasol, 20.Yüzyıl Türkiye Mimarlığı, YEM Yayın, İstanbul  

Doğan Hasol
Dr. Y. Müh. (Mimar)