Kara delik fotoğrafı neden çok önemli?

Tarihte teleskop yardımı ile çekilen ilk kara delik fotoğrafı yayımlandı birkaç gün önce. Dünya’nın 3 milyon katı büyüklüğünde ve 500 bin katrilyon kilometre (53 milyon ışık yılı) uzaklıkta. Mesier 87 (M87) galaksinin tam ortasında, etrafı parlak bir gaz halesi ile çevrili devasa bir kütle. Güneş’in 6.5 milyar katı bir kütleye sahip. Bilim insanlarının tanımladığı gibi “bir canavar”.

Einstein’in teorisi

Peki bu herkesin çok ilgisini çeken fotoğrafın anlamı ne? Galaksimizin gizemini çözmeye bir adım daha yaklaştırıyor olması işin en önemli boyutu. Zaten amaç da kara deliklerin şekline bakmak ve Einstein’ın yerçekimini açıklayan görelilik teorisini test etmek. Stanford Üniversitesi’nden teorik astrofizikçi Roger Blandford’a göre “Böyle bir görüntü, Einstein’ın genel göreliliğinin, çok güçlü olduğunda yerçekimini tanımlamak için doğru teori olduğunu gösterebilir ve bize kara delik çevresinde gerçekte neler olduğunu anlatabilir”.

İşbirliğinin rolü

Ama işin bir önemli boyutu daha var. O da bilimde küresel işbirliğinin rolü. Uluslararası Olay Ufku Teleskobu (Event Horizon Telescope) projesi kapsamında bir araya gelen bilim adamları, 4 kıtadan ve Hawaii’den toplam 8 radyo gözlemlerinden gelen sinyalleri birleştirdi.

Işık bile sızmıyor

Kara delikleri görmenin en zor yanı karanlık olmaları. Kara deliklerin içinde ne olduğunu bilmiyoruz ve dışarıya ışık saçmıyorlar. Ayrıca süper kütleli kara delikler bile galaksilerle karşılaştırıldığında o kadar küçük kalıyor ki bunları görmek için Dünya boyunda teleskop gerekiyor. Astronomlar ve mühendisler, interferometre adında bir yöntem geliştirdiler. Bu yöntemde, görece küçük çok sayıda teleskop, koordine bir şekilde çalıştırılarak, sanki çapı daha büyük bir teleskop gibi kullanılıyor. Ve sonunda dünyanın farklı ülkelerinden 200’e yakın bilim insanının ortak çalışması ile bir ilk başarıldı ve ilk kara delik görüntülenebildi. Onların arasında bir Türk bilim insanı da var: Astronomi ve astrofizik profesörü Feryal Özel. Bilimsel çalışmalarını ABD’de sürdüren, EHT Bilim Konseyi Üyesi ve Arizona Üniversitesi’nde astronomi ve astrofizik profesörü olan Feryal Özel, kara deliğin gölgesinin büyüklüğünü ölçmek ve Albert Einstein’in görelilik teorisinin öngörülerini EHT gözlemleriyle karşılaştırmakla görevlendirilen Modelleme ve Analiz Çalışma Grubu’nu yönetti. 2003 yılında “Büyük Fikirler” adlı 20 kişilik listeye alınan Özel, 20 yıldır bu projede çalıştığını söylüyor.

Kadrodaki tek Türk

Dünyanın en önemli fizikçilerinden Stephen Hawking ile de çalışan Özel, galaksilerin oluşumu, yıldızların ölümü ve kara delikler alanında yaptığı çalışmalarla NASA’da da görev yaptı. Feryal Özel, NASA tarafından verilen Hubble kadrosuna alınan ilk ve tek Türk olma unvanına da sahip. Bu buluş insanlık için ne anlama geliyor? Geniş ve bilinmeyen bir kozmosta küçücük bir nokta olsak da varız ve onu anlamanın en başındayız. Tüm yaptıklarımıza rağmen, çok az şey biliyoruz, çok az şey yaptık. İşte bu fotoğraf insanın birlikte hareket ederse neleri başarabileceğini göstermesi açısından da çok önemli.

29 yaşındaki Katie Bouman

Tarihi fotoğrafın arkasındaki bilim kadını

Uzay bilimi alanında son yılların en önemli gelişmelerden biri olarak kayda geçen kara delik fotoğrafının ortaya çıkmasında 29 yaşındaki bir bilgisayar mühendisi de önemli rol oynadı. Katie Bouman, yakın bir zamana kadar imkânsız olduğu düşünülen fotoğraflama sürecinde yazdığı algoritma ile başroldeki isimlerden biriydi. Bouman, söz konusu algoritmayı 3 yıl önce Massachusetts Teknoloji Enstitüsü’nde (MIT) yüksek lisans öğrencisi iken hazırlamaya başladı. Başında olduğu projede, MIT ve Harvard’dan mühendisler, astrofizikçiler ve gökbilimciler vardı. Kara deliğin fotoğrafını bir tek teleskopla çekmek mümkün değildi. Bu nedenle Bouman’ın yazdığı algoritma ile dünyanın farklı bölgelerindeki sekiz teleskoptan elde edilen veriler bir araya getirildi.