Osmanlılarda ilk bilimsel araştırma kurumu: Bakteriyolojihane

İstanbul’da 1893 yılında büyük bir kolera salgınının çıkması üzerine, Osmanlı hükümeti salgının kontrol altına alınması için Paris’teki Pasteur Enstitüsü’nden yardım istemişti. Pasteur Enstitüsü bu talep üzerine Chantemesse’i (1851-1919) İstanbul’a gönderdi. İstanbul’da bir süre incelemelerde bulunan Chantemesse hükümete bir bakteriyoloji laboratuarı kurulmasını tavsiye ederek Paris’e döndü.

Kısa bir süre sonra 1894 yılında, Pasteur Enstitüsü kadrosunda bulunan genç araştırmacı Dr. Maurice Nicolle (1862-1932) Türkiye’ye geldi ve Nişantaşı’nda Bakteriyolojihane-i Osmani adı altında bir araştırma merkezi kurdu. Nicolle’ün bu merkezdeki kendi seçtiği yardımcılarından biri de veteriner bakteriyolog Mustafa Adil bey (1871-1904) idi. Mustafa Adil bey, 1897 yılı başından, Nicolle’ün Paris’e geri döndüğü 1901 yılına kadar bu merkezde çalışmış ve araştırmalarda bulunmuştur.

Mustafa Adil bey, Baytar Mektebi’ni bitirdikten sonra devlet bursuyla Fransa’da Alfort Yüksek Veteriner Okulu’na gönderilmişti. Bu okuldaki çok başarılı bir eğitimin ardından 1895’te ülkesine dönen M. Adil bey, bir süre sonra da M. Nicolle ile çalışmaya başlamıştır.

M. Adil beyin ülkemizde difteri serumunun hazırlanmasında da önemli ve öncü bir rolü olmuştur. Nicolle’ün ve M. Adil’in çalışmalarını değerlendiren Prof. Dr. Nihal Erk, şunları söylemektedir:

“Bu yıllar Adil ve Nicolle için çok verimli olmuş, her ikisi de klasik literatüre geçecek çalışmalar yayımlamışlardır. Özellikle sığır vebası konusunda çok orijinal buluşlara ulaşmışlardır. Adil ve Nicolle’ün dört yıl süren müşterek çalışmalarının sonuçları 1899, 1901, 1902’de Annales de L’institute Pasteur’de yayımlanmış bulunmaktadır. Bu yazıların hemen her satırı orijinal buluşlarla doludur.”

Mustafa Adil beyin Nicolle ile birlikte yaptıkları çalışmaların genel mikrobiyoloji içindeki yeriyle ilgili olarak da Prof. Dr. Ekrem Kadri Unat şunları söylemektedir:

“Türk bakteriyolojisinin en parlak simalarından biri olan veteriner Mustafa Adil bey, o zamanlar Osmanlı İmparatorluğu’nun en önemli bakteriyoloji ve viroloji müessesesini idare eden Dr. Maurice Nicolle’ün yanında birbirinden kıymetli ve önemli çalışmalar yapmıştır. Bunlar Dr. Maurice Nicolle adını hâlâ kitaplarda yaşatan çalışmalardır. Bunlardan yalnız iki tanesine dikkat çekeceğiz: 1- Sığır vebasının süzgeçten geçen bir virüsle husule geldiğini Dr. M. Nicole ve Adil bey göstermişler ve 1899’da yayımlamışlardır. Böylece hayvan paraziti virüslerinin ikincisinin bulunuşu dünyaya bildirilmiştir.

“Bilindiği üzere etkeninin süzgeçten geçtiği ispat edilen ilk hayvan hastalığı şap hastalığıdır. Bunun etkeni 1897’de Löffler ve Frosch tarafından bulunmuştur. Sığır vebası virüsünü süzen ve bu alanda birçok yenilikleri yayımlayan Dr. M. Nicolle ve Adil bey, virüslü kan damıtık suda eritildikten sonra santrifüje edilirse, etkenin en fazla lökositlerden ibaret olan çöküntüde bulunduğunu göstermişlerdir. 2- Dr. M. Nicolle ve Adil bey, çiçek aşısı üzerine de 1900 yılında araştırmalar yapmışlar ve Negri’den 5 sene önce bu aşının etkeninin süzgeçten geçebildiğini göstermişlerdir. Yalnız bu çalışma Adil beyin ölümünden iki sene sonra 1906’da yayımlanmıştır. Bu çalışmada aşı maddesini pankreas sindirimine tabi tuttuktan sonra bakteri geçirmeyen Berkfeld filtrelerinden süzmüşler ve süzüntünün virülensli olduğunu göstermişlerdir.”

Dr. Nicolle’ün Türkiye’den ayrılmasından sonra Bakteriyolojihane-i Osmani, ikiye ayrılmış, bir bölümü eski adı ile Nişantaşı’ndaki binasında kalmış ve yalnızca insan hastalıklarının araştırılmasına ayrılmış, diğer bölümü ise Sultanahmet’te Bakteriyolojihane-i Baytari adı altında çalışmaya başlamıştır. Mustafa Adil bey, Bakteriyolojihane-i Baytari’nin müdürü olmuş (1902) ve ayrıca bir süre sonra Mülkiye Baytar Mekteb-i Alisi müdürü Zaim beyin ölümü üzerine bu mektebin müdürlüğünü de üstlenmiş ve 1904’te tüberkülozdan ölünceye kadar her iki görevini de sürdürmüştür.

Osman Bahadır-bahadirosman@hotmail.com

Yararlanılan kaynaklar:

“Bilime Katkı ve Veteriner Bakteriyolog Mustafa Adil (1871-1904)”, Prof. Dr. Aykut Kazancıgil, Bilim Tarihi, sayı 19, Mayıs 1993, s.3-12.

Ekrem Kadri Unat, Osmanlı İmparatorluğu’nda Bakteriyoloji ve Viroloji, İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Yayını, İstanbul, 1970.