Yolunu yitirmek isteyen ozan: Cevat Çapan

Cevat Çapan dünya şiirini bilen, birbirlerine uzak şiirlerin içinden geçerken kendi şiirini bulan, yavaş bir değişimle şiirini geliştiren bir ozan. İlk şiirlerinden son şiirlerine doğru bu değişimi anlamaya çalışmalı (Bana Düşlerini Anlat, Toplu Şiirler, 1985-2006, Yapı Kredi Yayınları, 2007).

Yol

Her ozanın şiirini oluşturmasında kendine özgü etkileşim alanları vardır. Yaşamanın anlamını oluşturan koşullar içinde tanıdığı insanlar, okuduğu kitaplar bu etkileşimin kaynağını oluşturur.Cevat Çapan'ın etkileşim alanları şaşırtıcı özellikler taşır. A.S. Byatt, bu şaşırtıcı özellikleri 'paradoks' olarak nitelemektedir. Walter Benjamin'in edebiyatı etkileyen koşullara nasıl baktığını, Nazi korkusuyla genç yaşında canına nasıl kıydığını bilmeden 'yolunu kaybetmeyi öğrenmenin' ne olduğu anlaşılamaz:'Hayatta çok geç öğrendimyolunu kaybetmeyi ormanda;bu yüzden büyülenmiş bir aşkla,dolaştım durdumsevdiğim şehirlerin sokaklarında.'İnsan bir ormanda, kalabalık bir kentin sokaklarında yolunu bulmaya çalışır. Aykırı düşünce yolunu yitirmektir. Ama kimi zaman bir yanılsama içindeyizdir. Yaşadığımız zaman silinir, bulunduğumuz yer değişir. Herkesin alıştığı ortama yabancılaşırız. İnandıklarımızı paylaşmak olanağı bulamayınca yalnızlaşırız.Cevat Çapan'ın bu yolunu yitirmek imgesi son şiirlerinde yeni bir boyut kazanır:'Gün batıyordu çölde,bembeyaz bir gece başlıyordukum tepelerinde.Yarım kalmış bir serüvenin ılgımda yolunu yitirmiş dilsiz köleleri.'İnandığımız nice değerlerin bir 'ılgım' olduğunu anlayınca yolumuzu yitirmek, alışkanlığa dönüşüyor. Oysa o aykırı düşünce yolumuzu bulmaya yaramalıydı.Yitik bir zaman 'sepya' lekeleriyle örtülmüştür. Düşlem gücümüzde uzanan yol bizi düzlüğe çıkarabilir. Yeter ki biri sımsıkı tutsun elimizden:'Bir ormanda kaybolmuşuz,sen sımsıkı elimden tutuyorsun,Birden yıldızların aydınlattığıbir düzlüğe çıkıyoruz.'Kimdir o bize yol gösteren? Bir sevgili mi, bir dost mu, buyruğumuzdan çıkmayan bir köle mi?'Bense', diyor, 'dolaşır dururum dünyayıiçimdeki kölenin rehberliğinde.'Cevat Çapan'ın ustalığı; abartmadan, gündelik bir şey söylemenin kolaylığıyla ince duyarlılıkları sezdirmesidir. Aykırı, şaşırtıcı bir durumu, doğal bir akış içinde anlatmasıdır.Yol bizi bir yere götürecekti. ama bulunduğumuz yere yabancılaşırız:'Kulenin taş basamaklarını tırmanırkenyolu nerede yitirdiğini düşündü.Bir çam kokusu geliyordu karşı tepeden esen yelle,bir su sesi yakındaki değirmenden.'Cevat Çapan 'Bana Düşlerini Anlat' derken de hep yollara düşmenin kaygısı içindedir:'Yollara düşerken tökezlediğin,dağ yamaçlarındaki çiçekleri kokla.'Doruklara tırmanmış, 'rüzgârlarını ezberlemiş'tir. Gene de dağdan inerken 'Bir dağ yolu mu bu?' diye kendini sınamak ister.'Orman' neyin simgesidir? Değişmeceli anlamı nedir ormanın? Belki uzak bir taşra, belki gizemli bir kadın, belki anımsamaktan çekindiğimiz o yitik zaman...'Karanlığında yolunu yitirmek istediğimbir ormandın sen,bense nereden geldiği bilinmeyenbir yolcu.'Cevat Çapan'ın yolları geçmişe mi, geleceğe mi, içimizdeki uzaklara mı uzanıyor? Neden o yollarda yitip gideriz? Sıradan bir insanda, yaşamayı anlamsız bulan bir bilgede, yitip giden o belirsiz zamanda hangi gerçeği bulacağız? Aramakla geçen bir yaşama serüvenini göze alacak gücümüz var mı?

Kanat

Bir kuşun gökyüzünde yolunu bulması kanat vuruşundan belli olur.İnsan alıştığı bir işe girişirken de hazırlıklı olmalı. Hangi yola baş koyacağını bilmeli:'İyi ki sapmışımdoğru evime giderkensana yönelen yola.'Nasıl olsa o bilinmez sessizliğe doğru gidiyoruz. Yaşadım diyebilmek için, içimizin uzağında sevi izi kalmalı. Gene de o sessizliği aşmak kolay değil:'Hangi kartal kanadının gücü yetero sessizliği aşmaya.'Yollarda kuş cıvıltıları vardır. Bunları duymanın bir anlamı olmalı. Ama Cevat Çapan anlatıyor gibi susan, susuyor gibi anlatan bir ozan. Yerine göre kekliğin gücü kartalın gücünü aşar:'ve başla gene de anlatmayasuyunu içmeye eğildiğinio keklik pınarını, uykulu kanatlarıylahavalanan kuşları...'Cevat Çapan'ın şiirinde bir 'kanat imgesi' var. 'Uykulu kanat' diyor kuşların dalgınlığı o sessizliği aşmaya engeldir.'Bir İlkyaz Düşü'dür 'yorgun kanat'larıyla uzaklaşan kuşlara bakmak:'Serin, ıssız bir ormandoluyordu odaya açık penceredensis inen yamaçlardaart arda yorgun kanatlarıylauzaklaşmaya çalışan kuşlar.'Cevat Çapan'ın şiirinde 'nasılsın' der gibi bir kolaylıkla ama incelikle anlatılan bir duyarlık var.O 'sessizlik' zamanın bilinmezliği midir? 'Zaman kuşu' o 'kırık kanat'la, duyulmayan kuş cıvıltılarıyla dolu sessizliği nasıl aşacak?'Hangi yöne uçsan kırık kanatlarınla,bil ki ardındayız biz de o yaralı geyikle.''Kanat', zamanı aşmaya çalışan bir gücün simgesidir. Ama uykuludur, yorgundur, kırıktır. 'Yaralı geyik' bizim yüreğimizse, o yolu aşamayacak, bir ormanda yitip gideceğiz demektir.İnsanın çarpan yüreği de kuşun kanadı gibidir. Yorgun olması çarpmasına engel değildir. Yürek de bir simgedir. Gönül coşkusunu, akıl gücünü taşıyan bir simge. Cevat Çapan soruyor:'İçimin içime sığmamasıcanevinde çırpınanküçücük bir kuşolmasından mıdır aklın?'Cevat Çapan böyledir işte: Bir bilgeyi anımsarken bile, alışmadığımız bir düşünceyi gündelik bir olay haline getirir.Zaman dediğimiz o sessizliği aşmasa da 'gönül' yakınlığı olunca düzlüğe çıkacağına inanır:'Bir ormanda kaybolmuşuz,sen sımsıkı elimden tutuyorsun.Birden yıldızların aydınlattığıbir düzlüğe çıkıyoruz.'

Son

Yaşamaya alışmak kolay değildir. İnsanı insan eden 'eksiksiz denge' anlamsız bir ayrıntı yüzünden bozulabilir. Bizi değiştiren bir olayda hiçbir suçumuz olmadığını sanırız. Yerine göre bir sevi ilişkisi bile o dengeyi bozabilir. Oysa o sevi ilişkisine insanı kurtaran bir güç gözüyle bakmaya alışmışız.Yavaşça zaman kayar. 'Kırık kanatlı' bir kuş nasıl uçamazsa, yüreğin çarpıntıları da azalmaya başlar. Belki de 'uykulu bir kanat' gibi içimizde sessiz duran bir kanser hücresi depreşir. O 'eksiksiz denge'yi ele geçirir. O zaman bir sessizliğe doğru mu kayacağız?'Bir sessizliği özlemekHiçbir şey özlememeyi öğrenmek.'Cevat Çapan'ın şiirinde halk öykülerinden, o öyküleri anlatanın duruşundan geçen bir yaşama anlayışı var:'O söze başlayınca saatler dururYapraklar titremezdi ağaçlarda.'Hangi gerçeği yaşıyoruz? İçinden geçtiğimiz kargaşa ortamı gerçek mi, yanılsama mı? Anlatıcı, sesinin uzağında bir gölge gibi duruyor. Gölgenin sesi yankılanıyor:'Bu kez gerçek bir masalı anlatıyor masalcı,gözlerinde gene binbir gecenin ayartıcılığı,sesinde uzaklıklar, deli rüzgârlar,körkuyular, yolculuklar, kervansaraylar.'Öykülerin içinden geçsek de belirsiz bir sona doğru yürüyoruz.Sona doğru da umuda açılan bir yol olmalı. O 'masal kuşu'nun dilinden anlıyor Cevat Çapan:'koş gel diye ötüyor bir masal kuşuyapraksız bir ağaçta.'Oysa Cevat Çapan odasına çekilip düşlem gücüyle koşuyor o anlamsız sona. Hangi gerçeği yaşadığımızın ayrımında değiliz. Asker dolu bir tren mi değiştirir tarihi, Ardıçkuşu'nun şakıması mı? Ama zaman kendi bildiğince akıyor. Aldırışsız, duyarsız, sağır bir akış bu:'Odama çekilip yatmadan önce,tarihi değiştirebilecek asker dolu bir treninhızla geçtiğini duydum,sonra daakasya ağacından şakımaya başlayan ardıçkuşunu.'Sona doğru içimizdeki 'küheylan'ı dizginlemek isteriz. Yoldayız ama bizi kim bekliyor orada? Şu yeryüzüne alışmaya çalışırken bizi neden bekliyor?Cevat Çapan atını yavaş sürmeye bakıyor:'Hiç telaşlanma ben daha dönmemişsem.Yoldayımdır, nerdeyse yokuşun dibinde,Suların kararmasını bekliyorumdur,Tuğla harmanlarından gelen yanık havanınBahçedeki akşamsefalarına sinmesini.Güç bela dizginliyorumdur içimdeDörtnala sana koşan kühaylanları.'Bir kuşun 'uykulu kanat'ıyla, düşler içinden geçer gibi, kendimizden kaçmaya çalışıyoruz. Sona yaklaştığımızın ayrımında değiliz. Artık geri dönmek olanağı da yok. Hiç olmazsa Hoca'nın kolaylıkla geçtiği o yolu bir bilen çıksa da, dinleneceğimiz yere bıraksa bizi.Cevat Çapan, Hoca'nın ağzından anlatıyor:'Bir gün öldümherhalde can sıkıntısındanmezara bile götürmediler benidereyi geçemeyip.Çaresiz dirilereksağlığımda hangi yoldanaştığımı anlattım.'Biz düşlerimizi anlatmakla oyalayalım kendimizi. Öylece tutunuruz yaşamaya.Cevat Çapan yolculukları anlatıyor bize. Kendimizden kaçmak da bir yolculuktur, kendimize sığınmak da.'Derken düşlerdeki yolculuklar başladı.'Böyle bir düşsel yolculukla, yazgımızın sürüklediği yere bırakıyorlar bizi.Yavaşça söylenmiş bir şiir. Ama içten kavrıyor bizi, bilmediğimiz bir yolculuğa çıkarıyor, o alışılmış sonu erteliyoruz.