Ölümünün 20. yılında Melih Cevdet Anday Tiyatrosu!

Melih Cevdet Anday’ı 20 yıl önce 28 Kasım’da yitirmiştik. Ozan, roman-tiyatro-deneme yazarı Anday, toplumumuzun - Cumhuriyet’le gelen - “Aydınlanma” döneminin en önemli temsilcilerinden biriydi.

Yaşamında ve yaşamını yitirdikten sonra pek çok kez yazın seminerlerine kültür-sanat şenliklerine konu olan, sanatı üstüne yazılan metinleri kitaplaşan ya da özel dergi sayılarında toplanan, yapıtları yabancı dillere çevrilen, oyunları oynanan, ödül üstüne ödül alan, adı tiyatro sahnelerine verilen, yontusu dikilen bu düşün ve sanat insanının dilimizde yazması ülkemiz için büyük şans. 

Şili’nin büyük ozanı Pablo Neruda, Anday’ın şiirlerini ilk okuduğunda söylediği şu söz, ozanımızın evrensel düzeydeki niteliklerinin belirlenmesi açısından dikkat çekici özellik taşıyor: “Nazım Hikmet’ten sonra çok büyük bir Türk şairi daha buldum. Bütün gece gözüme uyku girmedi.”

OYUNLARINI KİTAP NİTELİĞİNDE 

DEĞERLENDİREN TEK ÇALIŞMA!

Anday, ozanlıkta doruğu yakalamış bir imge sihirbazı, titiz bir anlatı işçisi, düşünceyi sohbet lezzetiyle kotaran bir denemeci, yaman bir tiyatro yazarıydı. Ayşegül Yüksel’in Melih Cevdet Anday: Yapısalcılık ve Bir Uygulama (Habitus Yayınları) başlıklı kitabı ise Anday’ın oyunlarını kitap niteliğinde değerlendiren ilk ve tek çalışma.

İlk basımı tam 40 yıl önce Yazko Yayınları’nca Yapısalcılık ve Bir Uygulama (M. C. Anday Tiyatrosu) başlığıyla yapılan ve 1982 Yazko İnceleme Özendirme Ödülü ile 1982 Türk Dili İnceleme-Eleştiri Ödülü’ne değer bulunan kitap kısa sürede tükenmişti. 

İkinci basımın Gündoğan Yayınları’nca yapıldığı 1995 yılından bu yana ise, bir yandan satışı sürdü, öte yandan da “açıkgöz” fotokopiciler tarafından çoğaltılarak ya da “tıpkı-basım”ı yapılarak bugüne geldi.

GAZETE VE DERGİLERDEKİ

METİNLER DE YENİ BASIMDA

YER ALIYOR

Yüksel, Melih Cevdet Anday’ın yaşadığı süre boyunca, onun kitapta yer alan / almayan tüm oyunları üstüne, yapısalcı yaklaşımdan farklı bakış açıları sunan birçok başka yazı, bildiri ve makale yazmış. Anday’ı yitirdiğimiz 2002 yılına dek Melih Bey’in, yazdıklarının hepsini dinlediği ve/ya da okuduğunu söylüyor. 

Anday’ın ardından yazdıkları da eklenince, Yüksel’in Anday tiyatrosu üstüne kaleme aldığı gazete-dergi sayfaları içinde yitip gitmiş birçok metin çıkmış ortaya. Yazar bu metinleri de düzenleyip üçüncü basıma koymuş. 

Sonuç olarak da ana metne bir “İkinci Bölüm” yapılmış ve Habitus Kitap tarafından yayımlanan kitabın başlığı içerde Melih Cevdet Anday Tiyatrosu (Yapısalcılık ve Bir Uygulama & Başka İncelemeler) olarak değişmiş.

Kitaba eklenen yazılar hiç kuşkusuz özgün metinle ve birbiriyle yer yer örtüşüyor. Aynı yazarın aynı oyunlarını aynı incelemeci irdelediğine göre doğal ki bu tür yinelemeler kaçınılmaz olacaktır. Yine de her bir yazı, özgül koşullarda biçimlenmiş özgün bir belge işlevi taşıyor. 

ANDAY’IN TİYATRO OYUNLARI

VE YAPISALCI YAKLAŞIM

Yüksel, Melih Cevdet Anday’ın oyunlarıyla buluşturduğu kitabındaki yapısalcı yaklaşımı ise şöyle açıklıyor:

“Yaşamakta olan bir büyük yazarın metinlerini incelemek zorlu bir işti. Üretkenliğini sürdürmekte olan - hakkında son söz söylenemeyecek - bir ustanın yapıtlarında yansıyan duyarlığa ve bu duyarlığı biçimlendiren yazma tekniğine ulaşayım derken, yazarla aynı zamanda yaşadığım tarihsel-toplumsal süreçte oluşan kendi duyarlığım içinde sıkışıp kalma yanlışına düşmem olasıydı. Yapısalcı yaklaşım, yapıtla incelemeci arasına koyduğu ‘uzaklık’la, yanıltıcı, duygusal özdeşleşmeleri engelliyordu.

Dahası, Anday’ın tiyatro yapıtları alışılmışın ötesinde anlam katmanları içeren, iç devinimini kolay ele vermeyen, karmaşık bir işçilik ürünü olan çalışmalardı. ‘Biçim’ ve ‘içerik’ arasında alışılagelmiş ilişkilerin kurulamadığı bu oyunlarda, ‘örtük’, ‘yoruma açık’ gösterge dizgelerini çözme yolunda ‘yapısalcı yaklaşım’ gerçekten yararlı bir yol gösterici olabiliyor muydu? Denemek ve görmek istedim. Yazılanın, çalışma bütünüyle tamamlanmadan, bir işe yarayıp yaramayacağının anlaşılamayacağı, uzun ve sancılı araştırma ve yazma sürecine girdim böylece.”

ANDAY: ‘OYUNLARIMIN YAPISAL 

NİTELİĞİNİ DAHA ÖNCE BİLSEYDİM, 

ONLARI YAZAMAZDIM!’

Ayşegül Yüksel, kitabında önce yapısalcı yaklaşımı tanıtıyor, sonra da Anday’ın İçerdekiler, Mikado’nun Çöpleri, Yarın Başka Koruda, Dikkat Köpek Var, Müfettişler ve Ölüler Konuşmak İsterler adlı oyunlarının yapısalcı çözümlemesini sunuyor.

Kitabı okuyanlar ise Yüksel’e yıllardır hep aynı soruyu sormuş: “Oyunlarda bulduğunuz yapıları yazar bilinçli olarak mı biçimlendirmiş?” Yazar bu sorunun yanıtını, kitabı ilk okuyan kişilerden biri olan Anday’ın 11 Ağustos 1981 tarihli mektubunda yaptığı iki alıntıyla veriyor: 

“Oyunlarımın yapısal niteliğini daha önce bilseydim, onları yazamazdım. Oyunlarımın bilinçsizlik içinde ortaya çıktığını söylemek istemiyorum elbet; ama şu da var ki, sonradan oyunlarımın temel direği olduğunu anladığım kimi ilişkiyi, yazarken, çalışırken, yazınsal odaklarda, sanki kendimi yitirerek bulduğumu söyleyebilirim. (…) yapıtınız, bu bakımdan sezgi ile bilimsel yöntemin buluşmalarında ortaya çıkan mutluluk duygusunu uyandırdı.

(…)

Anlamının, imlediği ilişkinin, bütüne götürücü kimi parçanın farkına varılıp varılmayacağını merak (ve hatta üzüntü) ile izlediğim kimi sahneleri öylesine kandırıcı ve doyurucu gözlem ve değerlendirmelerle ortaya çıkarmışsınız ki, bundan ötürü, itiraf edeyim, yalnızca bu özgün işi başaran size değil, size bu başarıda yardım eden yönteme de saygım arttı.”

DEĞERLİ BİR KÜLTÜR HİZMETİ

Ayşegül Yüksel, çalışmasını destekleyen -artık aramızda olmayan- değerli bilim insanları Sevda Şener, Metin And, Tahsin Yücel, Berke Vardar ve Akşit Göktürk’e olan gönül borcunun altını çiziyor. 

Habitus Kitap, Ayşegül Yüksel’in, artık klasikleşmiş olan yapıtının büyük ustayı yitirişimizin 20. yılında genç kuşaklarla buluşturmakla değerli bir kültür hizmeti yapıyor. Melih Cevdet Anday’ı bir kez daha sevgiyle, saygıyla, özlemle anıyoruz.

Melih Cevdet Anday: Yapısalcılık ve Bir Uygulama / Ayşegül Yüksel / Habitus Yayınları / 312 s. / 2023.