Çatalhöyük’tesiniz. Damdan dama yürüyorsunuz. Evlerden birine, çatısındaki küçük açıklıktan girdiniz.
İçerisi loş. Çatalhöyüklüler odalarda ışıksız, penceresiz, kapısız. Hava dolaşımı sınırlı. Haliyle ortalık isli, puslu, dumanlı. Karanlığı delen tek şey, tavandan aşağı sarkan ahşap merdivenin altında usul usul yanan sarı sıcak bir ocak. Gözleriniz loş ortama ve etrafa tül gibi yayılan dumana alıştıkça duvar resimlerini ve kabartmaları daha rahat seçmeye başlıyorsunuz. Her evde mimari unsurlar aşağı yukarı aynı:
- Duvarlar
- Tabanlar
- Tavanlar
- Payandalar
- Platformlar
- Fırınlar
- Ocaklar
- Duvar kabartmaları
- Boğa ve diğer hayvanların kafatasları, boynuzları ve dişlerinin alçıyla sıvanması ya da kalıplarının alınıp şekillendirilmesi ve muhtemel sembolik anlamlar yüklenerek duvar ve/veya payandalara gömülmesiyle oluşturulan üç boyutlu yerleştirmeler ve “bukranion”lar (gömme boğa kafatası).
Ve her şey çamurdan. Konya Ovası’nın bereketli toprağından yoğrulmuş hepsi. Kil, bu geç neolitik kentin ana hammaddesi, vazgeçilmezi. Belki de bu yüzden Çatalhöyüklüler, Bin 150 yıl boyunca (MÖ 7 bin 100–5 bin 950) evlerini inatla Konya Ovası’nın tam da bu noktasında inşa etmeyi seçtiler. Çarşamba Deresi ve kollarının taşıdığı alüvyal toprağın cömertçe sunduğu bu yüksek kaliteli çamur, marn ve kil türleri bağımlılık yaratmış olabilir.
Tarihöncesi Anadolu ve Yakındoğu konutlarında gördüğümüz sert ve dayanıklı yer döşemelerinin aksine Çatalhöyük’te evlerin tabanları görece yumuşak, kireçli bir alçı tabakasıyla kaplıydı. Bu malzeme tercihi ev sahiplerine ciddi bir bakım emeği yüklemiş olmalı. Düşünsenize evlerindeki tüm duvar ve tabanları yıllık, hatta aylık olarak sürekli sıvamak zorundaydılar. Beyaz, ince ve yapışkan bir kille her yer mütemadiyen sıvanıp yenilenirdi. 40 kat sıvanın üst üste vurulduğu haneler bulundu. 9 bin yıl önce kerpiç evler, nem, nefes ve isten ancak böyle korunabiliyordu.
O bembeyaz sıvanmış duvarların üzerine her seferinde birileri -eline kırmızı aşı boyasını alan ya da sadece yeteneği olan- gelip bol miktarda sanat konduruyordu. Gündelik yaşam alanları yoğun bir boğa, geyik, keçi, insan, geometrik desen ve sembol yağmuru altındaydı.
Evin farklı zeminleri, beyazın farklı tonlardaki çamur harçlarla kaplanırdı. Ayrıca tabanlarda hafifçe yükseltilmiş platformlar vardı. Çatalhöyüklüler, bu platformların üzerinde yapıp uyuyor, günlük işlerini görüyor, altına da ölüleri gömüyorlardı.
Yerlerde kamıştan hasırlar seriliydi. Muhtemelen damları da kamışla kaplıyorlardı. Her evde tahminen 5-10 kişi yaşıyordu.
Evlerin tasarım mantığı da aşağı yukarı aynıydı:
- Ana oda (günlük hayatın yaşandığı; yemek pişirilen, yatılan kalkılan, elişleri yapılan mekân)
- Yan oda/odalar (yiyeceklerin saklandığı ve/veya yemek için hazırlandığı mekanlar)
Ana odanın pek çok evdeki ortak mimari planı.
Güney kısmında:
- Tavandan aşağı inen bir merdiven
- Merdivenin etrafında ocak ve fırın
- İnsanların yemek pişirdikleri alanlar
- El işlerini yaptıkları (alet üretimi, giysi dikimi) ev-tipi işlikler.
Kuzey ve/veya doğu kısmında:
- Platformların altında mezarlar
- Duvarlarda boğa boynuzları
- Duvarlarda sıvanmış hayvan kafatasları yada sembollerden oluşan stilize kabartmalar
- Duvarlarda resimler
Çatalhöyük’te gündelik hayatın tüm canlılığı evin güney kanadında dönerken neolitik sembolizma ve sanat eserlerinin yoğunlaştığı kuzey ve/veya doğu taraf muhtemelen daha çok ritüel amaçlı kullanılırdı. Ezcümle, güneyde hayat, kuzeyde ölüm.
Kaynakça
- “Çatalhöyük’te 25 Yıllık Araştırmadan Neler Öğrendik?”, Prof. Dr. Ian Hodder, Koç Üniversitesi - AKMED Youtube, 26 Ocak 2022
- “Çatalhöyük, Leoparın Öyküsü”, Prof. Dr. Ian Hodder, Yapı Kredi Yayınları, 2006
- Yapay Zeka Animasyonu: Celal Yahşi (@yahsi_celal)
