Nobel Ödülleri nedir ve neden önemliler?

Nobel Ödülleri bu yıl da sahiplerini bulmaya başladı. Kazananların çoğu bu hafta açıklanıyor.

Nobel Barış Ödülü, "uluslar arasındaki kardeşliği ilerletmek, daimi orduların kaldırılması veya azaltılması, barış kongrelerinin kurulması ve desteklenmesi için en fazlasını veya en iyisini yapan" kişiye veriliyor.

Kuruluşun ödülleri neden bu kadar prestijli ve daha önce kazananlar arasında kimler yer alıyor?

Nobel ödülleri nedir?

Nobel Ödülleri fizik, kimya, tıp, edebiyat ve barış alanlarında her yıl verilen bir dizi ödül.

Ödüller, son 12 ay içinde "insanlığa en büyük faydayı sağlayan" kişilere veriliyor.

Bu alıntı İsveçli iş insanı ve dinamitin mucidi Alfred Nobel'in vasiyetinden. Nobel, servetinin çoğunu, ilk kez 1901'de verilen ödülleri finanse etmek için bir fona bıraktı.

1968'de İsveç Merkez Bankası (Sveriges Riksbank) iktisat bilimine ilişkin ödülü ayırdı.

Nobelpeace.org'a göre, 1901-2022 yılları arasında Nobel Ödülleri ve Alfred Nobel Anısına Sveriges Riksbank İktisadi Bilimler Ödülü, 989 kişi ve kuruluşa, 615 kez verildi. Bazıları birden fazla kez Nobel Ödülü aldığı için toplamda 954 kişi ve 27 kuruluş ödülün sahibi oldu.

Nobel ödülleri 63 kez kadınlara verildi. Öncü Fransız bilim insanı Marie Curie, ödülü iki kez alan tek kadındı. 1903'te fizik, 1911'de kimya dalında bu ödülü aldı. Bu, toplamda 62 kadının Nobel Ödülü'ne layık görüldüğü anlamına geliyor.

Nobel Ödülü sahiplerini kim seçiyor?

İsveç Kraliyet Bilimler Akademisi’nin üyeleri, üniversite profesörleri, bilim insanları, daha önce ödülü kazananların da aralarında olduğu kişiler ödüle aday gösterebiliyor.

Nobel Vakfı kurallarına göre ödül adaylarının 50 yıl boyunca kamuoyuna açıklanmasına. Hiç kimse kendini aday gösteremiyor.

Her ödülü en fazla üç kişi kazanabiliyor.

Ödülün verilmediği bazı yıllar oldu; çoğunlukla iki dünya savaşı sırasında.

Nobel Vakfı kurallarına göre, belli bir kategoride ödülü kimse hak etmiyorsa ödül verilmiyor ve para bir sonraki yıl için saklanıyor.

Ödül kazananlar nasıl belirleniyor?

Fizik, kimya, fizyoloji veya tıp, edebiyat ve iktisat bilimleri alanındaki Nobel ödülleri İsveç'in Stockholm kentinde veriliyor.

Nobel Barış Ödülü'nü kazanan kişi, Norveç parlamentosu tarafından atanan beş üyeden oluşan bir komite tarafından Norveç'te seçiliyor ve ödül Oslo'da veriliyor.

Ödül kazananlar, şunları alıyor:

• Her biri eşsiz bir sanat eseri olan Nobel diploması

• Farklı farklı tasarlanan Nobel madalyası

• 11 milyon İsveç kronu (990.000 dolar) tutarında nakit ödül - birden fazla kazanan olması halinde kazananlar arasında paylaştırılıyor. Ödülü kazananın parayı alabilmesi için konferans vermesi gerekiyor

Ödüller, Alfred Nobel'in ölüm yıldönümü olan 10 Aralık'ta törenle takdim ediliyor.

Kazanan ünlüler

Eski ABD Başkanı Barack Obama, "uluslararası diplomasiyi ve halklar arasındaki işbirliğini güçlendirmeye yönelik olağanüstü çabaları" nedeniyle 2009 yılında Nobel Barış Ödülü'nü kazandı.

Obama, “şaşırdığını ve onur duyduğunu”, ödülü eyleme geçmesi için bir çağrı olarak gördüğünü söyledi. Ancak, özellikle aday gösterme süresinin dolmasına yalnızca birkaç gün kala göreve gelmesi nedeniyle ödül almasına yönelik eleştiriler de getirildi.

Diğer önemli kazananlar arasında eski ABD Başkanı Jimmy Carter (2002); Avrupa Birliği (2012); Birleşmiş Milletler ve o zamanki Genel Sekreteri Kofi Annan (2001'de paylaşıldı); ve Rahibe Teresa (1979) var.

Albert Einstein (Fizik, 1921) ve Marie Curie (Fizik, 1903 ve Kimya, 1911), Nobel Ödülü almış iki tanınan bilim insanı.

Çocukların eğitim hakkını savunan aktivist Malala Yousafzai (2014'te paylaşıldı) ödülü 17 yaşındayken kazandı ve kazanan en genç isim olmaya devam ediyor. John B Goodenough ödülü kazanan en yaşlı kişiydi; 2019'da Nobel Kimya Ödülü'nü aldığında 97 yaşındaydı.

İki kişi - 1964'te Fransız yazar ve filozof Jean-Paul Sartre ve 1973'te Vietnamlı politikacı Le Duc Tho - ödülü reddetti. Başka dört kişi de ülkeleri tarafından ödülü reddetmeye zorlandı.

2016'da sanatçı Bob Dylan'ın edebiyat ödülünü kabul edip etmeyeceği konusunda belirsizlik vardı; en sonunda Haziran 2017'de ödülünü aldı.

Bazı kazananlar para ödülüyle neler satın aldı?

Marie ve Pierre Curie, 1903’te Nobel Fizik Ödülü sayesinde ellerine geçen parayı bilimsel araştırmalarını ilerletmek için kullandı ve 2006 Nobel Fizik Ödülü kazananı John Mather, parayı vakfına bağışladı.

1993'te İngiliz biyokimyacı Richard Roberts, Nobel Tıp Ödülü’nden elde ettiği kazancı kroket oyunu sahasına harcarken, 1993'te ödül alan arkadaşı Phillip Sharp 100 yıllık Neoklasik tarzda bir ev satın aldı.

2001’de Nobel Tıp Ödülü’nün kazananı Sir Paul Nurse, kendisine pahalı bir motosiklet satın aldı.

2006 Nobel Edebiyat Ödülü sahibi Orhan Pamuk, İstanbul'daki Masumiyet Müzesini kurdu.

Geçtiğimiz günlerde, bağımsız Novaya Gazeta gazetesinin Rusya Genel Yayın Yönetmeni Dmitry Muratov, savaş nedeniyle yerinden edilen Ukraynalı çocuklara yardım etmek için Nobel Barış Ödülü madalyasını 103,5 milyon dolarlık rekor bir fiyata açık arttırmayla sattı.