Sir Paul Harvey'den "Oxford Antikçağ Sözlüğü"

Oxford Antikçağ Sözlüğü, Antikçağ edebiyatına ve felsefesine, kısaca, tüm bir yaşamına ışık tutan, Antikçağ mitolojisini, inanışlarını ve kültürünü ayrıntılarıyla sunan bir başvuru kitabı, bir ansiklopedik sözlük.

Kitabın 1937’deki ilk yazımında Sir Paul Harvey’in kaç kişiyle çalıştığını bilmiyorum. Ama yapıt uzun yıllar, yazarın öteki kitabı olan The Oxford companion to English literature ile birlikte konunun uzmanları için önemli bir kaynak oluşturmuş. Daha sonra, 1988'de Margaret C. Howatson’ın editörlüğünde gözden geçirilmiş ve ilk basımından bu yana geçen zaman içinde gelişen bakış açıları, bilgiler ve buluntularla genişletilmiş. Howatson, kitabın Antikçağ edebiyatı içinde sıklıkla rastlanan mitolojik adlar ve öyküler sözlüğü olarak orijinal yapısını korumaya, bunu bir mitoloji sözlüğü haline dönüştürmemeye özen göstermiş yeniden ele alma çalışmasında.

Sözlük felsefe, mitoloji, edebiyat, mimarlık, müzik vb. birçok alanda Antikçağ bilgilerini içeriyor ve kolay anlaşılır diliyle konuyu hiç bilmeyenlerle bile ilişki kurabiliyor. Bu kitabın yazılış amaçlarından biri, Yunan ve Roma edebiyatı ile Antikçağ dünyasına referanslar veren çağdaş edebiyat yapıtlarının anlaşılmasını kolaylaştırmaktı. Bu nedenle kitap, devlet adamlarına, çeşitli yazarlara, dönemin edebi türlerine, kitaplara ve kitaplara yansıyan mitolojiye, felsefeye, hatta gündelik yaşama ilişkin verdiği bilgilerle ve yukarıda da değindiğim gibi rahat okunurluğuyla kimi zaman bir başvuru kitabından çıkarak bir yerinden başlayıp gönderme işaretlerini izleyerek sürdürdüğünüz akıcı bir kitaba dönüşebiliyor. Kapsadığı zaman, her ne kadar Antikçağ olarak adlandırılmış olsa da, İÖ 2200’lerde Yunanlıların Yunanistan’a girişiyle başlıyor ve yansımalar açısından Rönesans’a kadar uçlar veriyor. Kitaptan bir maddeyi, Roman maddesinin bir bölümünü yazımıza açıklayıcı bir örnek olarak alalım:

“Roman, sözbilimsel özellikler gösteren romantik düzyazı anlatı.

1. Yunan Romanı. (İki özet ve papirüs üzerindeki bazı parçaların yanısıra) günümüze eksiksiz ulaşan beş roman vardır, bunlar, Akhilleus Tatios’un Leukippos ile Kleitophon, Khariton’un Khaireas ile Kallirhoe, Heliodoros’un Aithiopika ya da Theagenes ile Kharikleia, Longos’un Daphnis ile Khloe, Ephesos’lu Ksenophon’un Habrokomes ile Antheia adlı yapıtlarıdır. Bir edebi tür olarak roman büyük olasılıkla Hellenistik dönemde gelişti, ama MS 2. yüzyıldan itibaren olgunluğa erişti. Romanlarda kişiler derinlikten yoksun ama olaylar dizisi sağlamdır. Miletos* Masalları romanın öncüsü sayılabilir, Carrhaea’da (Harran) Romalıları bozguna uğratan Parthlar ganimetler arasında yapıtın bir metnini buldular, bu metin onları kızdırdı. Romanın gelişmesine belki sözbilim okulları bir hız kazandırdı, çünkü bu okullarda söylev alıştırmaları için çoğun aşk serüveni olarak işlenmeye elverişli düşsel durumlar konu verilirdi.”

Madde sürüyor, sözü edilen kitapların bazılarının konuları anlatılıyor ve örneğin Daphnis ile Khloe’nin Fransız yazar Bernardin de Saint-Pierre’e Paul ve Virginie romanını (1787) esinlediğine değiniliyor, madde Latin Romanıyla devam ediyor.
Kitabın bu yeni basımının sonunda, İÖ 2200’lerden başlayan ve İS 529’a kadar süren bir kronoloji cetveli ve çeşitli haritalar bulunmakta. Haritalarda, okuyucunun işini kolaylaştırmak için metinlerde geçen orijinal yer adları gösterilmiş. Bir başka pratik çözüm de çevirmenimizin üşenmeyip kimi anlamları ya da Türkçe karşılıkları gerektiğinde madde içlerinde yinelemesi, kitabın arkasına atmaması olmuş. Böylelikle okur her defasında sayfa karıştırmak derdinden kurtuluyor.

Kitabın önemi kendi yapısından ve Howatson’ın yeniden düzenlemesinden geliyor gibi görünse de çok büyük ölçüde Türkçeleştirmedeki başarıdan da kaynaklanıyor kanımca.

Antikçağ Sözlüğü, yazıldığı orijinal dil olan İngilizceden öbür Batı dillerine kalabalık ekip çalışmalarıyla çevrilirken Türkçeye tek bir kişi tarafından çevrilmiş. Faruk Ersöz, aslında bir dramaturg ve mitoloji uzmanı. Çok sayıda dil bilen ve başka çevirileri de olan bir yazar. İngilizcenin yanında Almanca, Fransızca, Eski Yunanca ve Latinceyi iyi bilmese bu çevirinin bu kadar olağanüstü sonuçlanması pek olası değildi mutlaka. Çünkü kitap İngilizceden çevrilirken adların orijinal (Yunanca ya da Latince) kaynaklarına da erişilmiş, kitabın farklı dillerdeki çevirileri de elden geçirilmiş. Dikkatli okuyucu, bu çevirinin, dilin hem fonetik yapısı, hem yazılış biçimleri ve alfabesi konusunda olağanüstü bir bilgi ve çalışma içerdiğini görecektir. Ayrıca, özgün metinde olmayan bir özellik olarak, Anadolu’daki ilgili yerlerin orijinal adlarının yanı sıra bugün kullanılan adlarıyla da gösterilmesi, çevirmenin bize bir hediyesidir.
Kitaplığımıza büyük emekle büyük bilgiyle ve özveriyle kazandırılan bir başyapıt Oxford Antikçağ Sözlüğü. Tek başına bu olağanüstü çevirinin altından kalkan Sayın Faruk Ersöz’ü ve 1030 sayfalık bu dev yapıtı gayet iyi bir kâğıt ve baskı kalitesiyle sadece iki parmak kalınlığında bir kitaba dönüştüren Kitap Yayınevi'ni kutlamak gerekir. Konuda tek Türkçe yayın olarak sanatçı, tarihçi, bilimci ve kültür insanlarınca önemseneceğini düşünüyorum bu sözlüğün.

Oxford Antikçağ Sözlüğü/ Yayına Hazırlayan: M. C. Howatson/ Çeviren: Faruk Ersöz/ Kitap Yayınevi/ 1030 s.