Ukrayna gerilimi sonrası Montrö Boğazlar Sözleşmesi yeniden dünya gündeminde

Rusya-Ukrayna sınırındaki askeri hareketlilik ve Ukrayna’nın Rusya yanlısı ayrılıkçıların kontrolündeki Donetsk ve Luhansk bölgelerindeki ateşkes ihlallerinin arttığı bir ortamda gözler yeniden Türk boğazları üzerinden Karadeniz’e gemi geçişlerini düzenleyen Montrö Boğazlar Sözleşmesi’ne çevrildi. 1936’dan bu yana yürürlükte olan Montrö Boğazlar Sözleşmesi, ticaret gemilerinin geçişine tam serbestlik tanırken, askeri gemilerin geçişine ve Karadeniz’de kalma süresine belli sınırlamalar koyuyor. Sözleşmeye göre Karadeniz’e kıyıdaş olmayan ülkelere ait gemiler, her ne amaçla olursa olsun Karadeniz’de 21 günden fazla kalamıyor. Kıyıdaş olsun ya da olmasın bir gün içinde boğazlardan geçecek askeri gemilerin toplam ağırlığı 15 bin tonu geçemiyor. Karadeniz’e kıyıdaş ülkeler, aynı anda Karadeniz’de toplam 45 bin tondan daha yüksek tonajda savaş gemisi bulunduramıyorlar. Sözleşmeye göre uçak gemileri de boğazlardan geçemiyor.

KIYIDAŞ AYRICALIĞI

Sözleşmeye göre tüm ülkeler, Türk boğazlarından geçecek savaş gemileri için Türkiye’ye bildirimde bulunmak zorunda. Bu bildirim Karadeniz’e kıyıdaş ülkeler için geçişten bir hafta, kıyıdaş olmayan ülkeler içinse geçişten 15 gün öncesi olarak belirlenmiş. Türkiye, 45 bin tonluk tonajın korunması için ülkelerin yaptığı bildirim uyarınca yeniden hesaplama yaparak askeri gemilerin geçişlerine bu hesaba uyacak şekilde izin veriyor. Montrö Boğazlar Sözleşmesi, özellikle askeri gemilerin geçişine barış ve savaş durumuna göre farklı düzenlemeler içeriyor. Sözleşme, Türkiye’ye, tarafı olduğu bir savaşta ya da kendini savaş tehdidi altında hissetmesi durumunda diğer ülkelerin savaş gemilerinin boğazlardan geçişi konusunda dilediği gibi davranma hakkı veriyor.

GEÇİŞİ YASAKLIYOR

Türkiye’nin taraf olmadığı bir savaş durumunda ise savaş gemileri barış zamanındaki kısıtlamalara uygun olarak geçiş özgürlüğünden yararlanıyor. Fakat savaş halinde savaşın tarafı olan devletlerin askeri gemilerinin boğazlardan geçişi yasaklanıyor. Bu geçiş yasağına “saldırıya uğramış bir devlete, Türkiye’yi bağlayan bir karşılıklı yardım antlaşması gereğince yapılan yardım durumları” istisna olarak sayılıyor.

DÜNYADA TEK ÖRNEK

1936’dan bu yana Türkiye tarafından uygulanan ve tüm geçiş bildirimlerinin Dışişleri Bakanlığı tarafından takip edildiği Montrö Boğazlar Sözleşmesi, Karadeniz’i tüm dünya denizleri içinde özel ve ayrıcalıklı bir yere konumlandırıyor. Montrö Boğazlar Sözleşmesi’ndeki kısıtlamalar, ABD’nin de aralarında bulunduğu kıyıdaş olmayan ülkelerin Karadeniz’e büyük bir deniz kuvveti yığmasının önüne geçiyor. Zaman zaman ABD’nin de aralarında bulunduğu kıyıdaş olmayan ülkeler, Montrö’deki bu kısıtlamalardan memnuniyetsizliklerini dile getirseler de Montrö Boğazlar Sözleşmesi, 86 yıldır uygulanmaya devam ediliyor.