50 yaşında formundan bir şey kaybetmedi

Dayım Hindistan’dan bana Barbie getirdiğinde yaşadığım sevinci bugün bile hatırlıyorum. Oysa şimdi nerede olduğunu bile bilmediğim bir oyuncak bebekti işte. Bir yandan pek çok insana göre sadece bir bebek olmayan Barbie, bir kültür ikonu, anoreksiya ve tüketim çağrışımları yapan bir simgeydi.

Barbie asıl adıyla Barbie Millicent Roberts önümüzdeki haftalarda tam 50 yaşına giriyor. 9 Mart 1959’da kız çocuklarıyla tanışan Barbie, 50 yılda dünyanın pek çok ülkesinde hatırı sayılır bir kültür ikonu. Türkiye’de büyümekte olan kızları övmek, ince, güzel genç kadınları tasvir etmek için ‘Barbie bebek gibi’ bir deyim bile türetildi. Barbie 50 yaşına girdi girmesine de 50 yıldır süren tartışmaları bitecek gibi durmuyor. Barbie’nin vücut ölçüleri, giysileri çocuklara etkisi hep tartışıldı, davalara konu oldu. Peki bu 50 yılda Barbie’ye neler oldu?

Yetişkinler içindi ama...

Gelelim Barbie’nin tarihine. Mattel oyuncak firmasının kurucu ortaklarından Elliott Handler’ın eşi Ruth Handler, kızı Barbara’nın kağıt bebeklerle oynarken onlara yetişkin rolleri verdiğini fark eder. Bu arada çocuk oyuncaklarının çoğu çocuk temsilleriydi. Bunun pazarda bir boşluk olduğunu fark eden Handler, Mattel oyuncak firmasının kurucularından biri olan kocası Elliot’a yetişkin vücutlu bir bebek önerisini götürür.

Ruth Handler, 1956’da kızı Barbara ve oğlu Kenneth’le birlikte çıktıkları bir Avrupa seyahatinde Bild Lilli adında bir Alman bebeğe rastlar. Yetişkin formundaki Lilli bebek tam da Handler’ın kafasındaki bebektir. Birini kızına vermek diğerlerini de Mattel’e götürmek için üç Lilli bebek alır. Lilli, Die Bild Zeitung gazetesinde yer alan bir çizgi diziden uyarlanmıştır. Lilli çalışan, ne istediğini bilen ve bunu almak için gerekirse erkekleri kullanmaktan kaçınmayan bir karakterdir. İlk olarak Almanya’da 1955 yılında satılan Lilli bebek yetişkinler için satılsa da asıl popülerliğini ayrı satılan giysi ve araçlarıyla gönüllerince eğlenen çocuklar arasında kazanır.

Amerika’ya döndüklerinde Ruth, bebeğin yeniden tasarımı için Jack Ryan adında bir mühendisle birlikte çalışır ve bebeğin ismini kızının isminden ilham alarak Barbie koyar. Barbie ilk ortaya çıkışını 9 Mart 1959’da Amerika Uluslararası Oyuncak Fuarı’nda gerçekleştirir. Bu tarih ayrıca Barbie’nin resmi doğum günüdür. Mattel, Bild Lilli bebeğin haklarını 1964’de satın alır ve Lilli’nin üretimi durur. İlk Barbie bebek zebra desenli bir mayo giymiştir ve saçları at kuyruğu toplanmıştır. Hem sarışın hem de esmer olarak satışa çıkan bebek, ‘Genç Moda Mankeni’ olarak sunulur. Giysileri Mattel’in moda tasarımcısı Charlotte Johnson tarafından tasarlanmıştır. İlk Barbie bebekleri Japonya’da elle yapılır, giysileri de Japonya’da evde çalışanlar tarafından elle dikilir. İlk yılında 350 bin Barbie satılır.

Ruth Handler, Barbie’nin yetişkin görünümü çok önemsese de pazar araştırmalarından çıkan sonuca göre bazı aileler Barbie’nin hayli dikkat çekici göğüs ölçüsünden memnun değildi. Barbie’nin görünümü pek çok kez değişti. Bel ölçüsü kalınlaştı, göğüsleri küçüldü ve gözlerinin baktığı yön ve büyüklüğü, kimi zaman da rengi değişti.

Sonunda Barbie bir kültür ikonu haline geldi. 1974’te Times meydanının bir bölümü bir haftalığına Barbie Bulvarı olarak değiştirildi, 1985’te Andy Warhol Barbie’nin bir tablosunu yaptı.

İlk Afro Amerikan Barbie, 1967 yılında piyasaya çıksa da, Afro Amerikan özelliklerine sahip değildi. Sadece rengi farklıydı. Gerçeği Christie adıyla 1968’de, Siyah ve Hispanik Barbie’ler ise 1980’de piyasaya çıktı.

Arabistan'da yasaklandı

Batılı çocuklar arasında en popüler oyuncak Barbie’ydi. Bu yüzden de Barbie, çocukların onu rol model almaları ve ve ona öykünmelerinden dem vuran pek çok eleştiri almaya başladı. Hatta 2003 yılında Suudi Arabistan’da Barbie bebeklerin satışı ‘islam dininin idealleriyle bağdaşmadığı’ gerekçesiyle yasaklandı. Ahlaksızlıktan Koruma ve Erdemi Yayma Komitesi, ‘Barbie bebeklerin giysilerini çıkarmaları ve utanç verici duruşu, aksesuarları ve araçları ile bir çöküş simgesi haline gelmiştir’ açıklaması yapmış ve halkı Barbie’nin tehlikelerinden korumaya çağırmıştır.

2003’te Ortadoğu ülkelerinde alternatif bir bebek yaratıldı. İsmi Fulla idi ve başörtüsü ile İslami pazarda daha kabul edilebilir bir bebekti. Türkiye, Mısır, İran gibi ülkelerde satışı başladı.

1992’de Mattel, konuşan Barbie’yi üretti. ‘Ne zaman yeterli giysimiz olacak?’, ‘Alışveriş yapmayı seviyorum’, ‘Haydi pizza partisi yapalım’ gibi cümleler kuruyordu. Dünya çapında satışa sutulan Barbie bebekler 270 cümle söyleyebiliyordu. Bu yüzden de aynı şeyi söyleyen iki Barbie’ye rastlamak oldukça zordu. Cümlelerden biri ‘Matematik sınıfı çok zorludur’ ancak bu cümle ‘Matematik zordur’ cümlesiyle karıştırıldığı için feminist çevrelerden büyük eleştiri aldı. Sonunda Mattel, isteyenlere takas yapma imkanı sundu.

1997 yılında Mattell, pembe bir tekerlekli sandalyede oturan ‘Share a Smile Becky’ modelini piyasaya sürdü. Tacoma’da yaşayan omurilik felçli Kjersti Johnson, Barbie’nin 100 dolar değerindeki evinin asansörüne sığmadığını belirtince Mattel evi tekrar tasarlayacaklarını duyurdu.

2000 yılında medyada Barbie bebeklerin yapımında kullanılan sert vinilin içerdiği toksik kimyasalların çocuklara zarar verecekleri hakkında haberler yayınlandı. Ancak bu iddialar teknik ekipler tarafından yalanlandı çünkü Barbie sert vinilden değil, ABS plastikten, kafası ise yumuşak PVC’den üretiliyordu.

Tabii Aqua’nın ‘Barbie Girl’ şarkısını hatırlatmadan olmaz. 1997’de Aqua grubunun Barbie Girl şarkısında geçen, ‘You can brush my hair/Undress me everywhere’ (Saçlarımı tarayabilir/Her yerde üzerimi çıkarabilirsin) sözlerinin firmayı aşağıladığı gerekçesiyle dava açan Mattel, 2002’de şarkı sözleri parodi olarak nitelendirilebileceği gerekçesiyle davayı kaybetti.

Gerçekten yaşasaydı

Barbie’nin vücut ölçüleri en çok eleştiri alan kısımdı. Barbie’nin gerçekçi olmayan bir vücut imajı yarattığı ve genç kızları anoreksik olmaya özendirdiği söylendi. Evet standart bir Barbie, gerçekten yaşasaydı 2 metre 19 santimetre uzunluğunda ve 45 kilo olacaktı. Vücut ölçüleri ise 99-48-83 gibi olağandışı rakamlar içerecekti.

Barbie tüketimin de simgesiydi. Kocaman bir evi, Mustang, Corvette marka arabaları, pembe mobilyaları, pırıltılı giysileri, tokaları vardı. Ama nihayetinde Barbie bir bebekti ve 50 yıldır hala çocukların evlerine girmeyi başarıyor.