Kültürel miras Wayang Kulit

Rivayete göre, Han Hanedanı’ndan yedinci imparator Wu Ti, MÖ 121 yılında çok sevdiği karısının ani ölümüyle o kadar üzülmüş ki devlet işlerini ihmal etmeye başlamış. Bunu fark eden Şav Wong adlı saray sanatçısı İmparatoru teselli için ölen karısının hayalini bir perde arkasından ona gösterebileceğini söylemiş ve eşek derisinden, renkli kumaşlarla yaptığı tasvirlerle ipek bir perde arkasından ses taklitleri eşliğinde ilk gösterisini sunmuş. 

Orkestra eşliğinde

Genelde saraylarda gösterilen Çin gölge oyunları tarihi olaylar üzerine kuruludur ve bu temsillerde çoğunlukla aristokrasi betimlenir. Sahnede beyazperdenin üzerinde görünüp kaybolan gölgeler, sahne arkasında masal anlatıcısının sesi, sahne önünde yer alan orkestra ve solistler. Oyunun gidişatına göre, kulağa metalik gelen müzik tınısı hızlanıyor sonra yine aynı yavaş, dinlendirici temposuna geri dönüyor ve sözü anlatıcıya Dalang’a bırakıyor. Bu özel müziği yapan; çoğu metal vurmalı çalgılar yanında flüt, gong ve kadın solistlerden oluşan, mistik kabul edilen, nevi şahsına münhasır geleneksel Cava orkestrası Gamelan. İki çeşidi olup büyük boyu yetmiş kişiden oluşan orkestra da sazların her birinin ruhu olduğuna inanılır, akordu özel yapılır, yanlarına ayakkabısız çıkılır. 

Bir temsilde 200 karakter

Eskiden yalnızca sarayda soyluları eğlendirirken sonradan bir çeşidi de halka mal olmuş ve Wayang Kulit gölge oyununun vazgeçilmez bir parçası haline gelmiştir. Gölge oyunu nerde Gamelan orda, ayrılmaz bir ikilidir. 

Sahnedeki gölge oyunu Wayang Kulit diye adlandırılan geleneksel Java Gölge Kukla Oyunu, Endonezya’nın paha biçilmez, en çok ödüllü soyut kültürel mirası! 

Wayang, Cava dilinde gölge, Kulit deri demek. Deriden yapılmış ve rengârek boyanmış kukla karakterlerden gelir adı. Deriden kuklaların Tatah Sungging diye adlandıran yapım süreci bir hayli meşakkatlidir. Kurutulmuş buffalo-bizon (karasığır) derisi önce karakterlere göre kesilip biçiliyor, sonra üstüne vücut hatları, kostümleri çiziliyor ve birkaç aşamadan oluşan boyamaya geçiliyor, batik desenleri kanaviçe işler gibi ince ince işleniyor... 

Bir karakteri yapmak haftalar, aylar sürebiliyor. Bir temsilde 200 civarında karekter rol alıyor. Bir karakter alıp eve asmak isterseniz 35 dolardan başlıyor 250 dolara kadar gidiyor. Mahabharata ve Ramayana temsilinde kullanılan bir setteki 200 karakterin ederi 20 bin dolar civarında. 

Bu kadar ince el emeği ile yapılan rengârenk boyanan kuklaların perdenin arkasında sadece gölgeleri görünüyor. Cava Adası’nda Kepuhsari isimli köy, -Wayang köyü diye bilinen- tamamen bu işle uğraşıyor ve bu zanaatı nesilden nesile aktarıyor.

Anlatıcı: Dalang...

Bu gölge oyunun da en zor görev Dalang denilen anlatıcının. Her şey tamamen onun kontrolü altında. Oyunu, orkestrayı yöneten, kurgulayan, uyarlayan, karekterleri seslendiren hep Dalang. Eskiden sahnenin arkasında olurdu artık önünde yer almakta. Ne anlatıyor! Hint kahramanlık  destanları Mahabharata ve Ramayana’yı oradaki kahramanları seslendirip hayat vererek masal gibi anlatıyor. Efsanelerdeki tanrılar ve iblisler arasındaki savaşları, kötülüğün güçlerine karşı erdemi savunan kralları ve kahramanları anlatıyor. Seçtiği güncel, sosyal-politik bir konuyu destanının aslına uyarlayarak etik değerleri vurgulayan dersler verilmeye çalışıyor. 

ABD sefiresinin kendi evinde tanıtım için organize ettiği gösteriye toplanan bir grup yabancı kadın, Cava dilinde anlatılan masalları anlamasak da yaşayan bir kültürel mirası hayranlıkla izliyoruz. Bu, Wayang Kulit’le ilk tanışmam, sonrası geliyor. Dünya edebiyatındaki en uzun destan, 18 kitaptan oluşan Hindistan halkının büyük öyküsü olarak çevrilen Mahabharata’da MÖ 9. yüzyılda yaşadığı sanılan iki akraba kralın oğulları arasındaki anlaşmazlık araya farklı öyküler ve dini tartışmalar da eklenerek kuklalarla dile getiriliyor... 

Ramayana, Hint Mitolojisinde Tanrı Vişnu’nun avatarı olan Rama’nın Seylan Adası’na kaçırılan karısı Sita’yı kurtarma çabasını anlatan 24 bin dize, 7 bölüm ve 500 şarkıdan oluşur. Vedik dervişlerin öğretilerinin kinayelerle süslediği, karekterlere sembolik anlamların yüklendiği dini ve felsefi derinliği olan bir yapıt olarak bilinir.

Wayang Kulit’in özü esas aldığı temel değerleri korurken kültürel değişikliklere uyum sağlaması, ihtiyaç duyulan hikâyeleri anlatması, iyileştirme umuduyla toplumun hastalıklarına ışık tutmasıdır. Ve tüm bunların arkasında, ışık bir gölgeler hikâyesini ortaya çıkarır. 

Saatlerce süren gösteri

Wayang Kulit’e ait bulunan en eski kayıt 4. yüzyıla aittir ve kraliyet ailesi içinde gösterilen kutsal bir sanat olarak tanımlanmıştır. Bazı âlimler kukla gösterisinin popüler olmasını İslam dininin insan temsilini yasaklamasına bağlamaktadır. Endonezya’nın hâlâ en popüler geleneksel eğlencesi olan, tek gösterimi olduğu gibi düğünler, sünnetler, özel günlerde konuklar için özel bir ikramdır. Malezya gibi bazı Asya ülkelerine buradan geçtiği hatta Karagöz ve Hacivat’ın da ondan esinlendiğine dair bazı kaynaklarda söz edilir.

Wayan Kulit gösterileri uzun olur. Akşam hava kararınca bir başlar ertesi sabah gün ağarana dek devam eder. Teşbihte hata olmaz! Bir oturuşta birkaç sezon bitirilen Netflix dizilerine benzetirim. Seyircilerin keyfi yerindedir! Onlar yer içer, dışarı çıkar, ihtiyacını giderir, hava alır, yemeğini alır getirir orada yer. Ama Dalang-Masal anlatıcımız anlatır durur. Gamelan biraz soluklanma fırsatı verir belki...

Duyduğum en kalabalık gösteri 4 binden fazla seyirciye Cakarta’da Taman Mini adlı büyük minyatür parkta yapılanlar oldu. Varlıklı kişilerin kültürel mirasa hizmet için sponsor olduğu gösterilerde giriş ücretsiz, yemekler de ikram olurmuş, salonda iğne atsan yere düşmez dedi arkadaşım Emma, elbette Covid-19’dan önce...

Pandemi süresince de çoğu Endonezyalının eğlence kaynağı olmuş. En tanınmış, sevilen, işinin ehli Dalang Ki Seno Nughoro, internetten canlı yayınla izleyicilerine ulaşmış, hicivli anlatışıyla onları pandemi havasından biraz olsun kurtarabilmiş. Halk arasında çok değer verilen, saygı duyulan masal anlatıcılarının adının başına önüne “Ki” ekinin gelmesi saygıdandır, ustalığı ifade eder.

UNESCO listesine alındı

Ne üzücüdür ki üçüncü nesil bir anlatıcı olan Ki Seno Nughoro geçen ay 48 yaşında, en verimli çağında kalp krizi sonucu hayata veda etti. Binlerin izlediği son canlı yayınını ölümünden sadece 3 gün önce yapmıştı. Deriden kuklalarını Kanada, Almanya, Arjantin’e kadar taşımıştı, bu kez ikisi kabrinde sonsuza yolculuğunda eşlik etmek üzere yanına konulmuş. Mezarı başında Gamelan’ın hüzünlü müziği ile yolcu edilmiş... 

Wayang Kulit, UNESCO tarafından 2003’te İnsanlığın Sözlü ve Somut Olmayan Mirasının Başyapıtlarından biri olarak belirlendi. Karagöz ve Hacivatımız o listeye 2009’da girdi. Başkan Jokowi, halktan gelen yoğun talep üzerine Kültürel Miras listesine alındığı gün olan 7 Kasım’ı Milli Wayang Kulit Günü olarak ilan etti.

gjtozkoparan@hotmail.com