Ölümcül Rekabet: Uzay Yarışının İlk Yılları

1955 yılında ABD, iki-üç yıl içerisinde yörüngeye uydu yollamayı planladıklarını söylemiş, Ekim 1957'de Sovyetler ilk insan yapımı uyduları Sputnik-1'i başarıyla yörüngeye oturtmuştu; yine 1958 yılında ABD insanlı uzay programı çalışmalarını açıklamış, Sovyetler 1959 yılında gizlice başlattığı kozmonot programı ile Nisan 1961'de ilk insanlı uzay uçuşunu gerçekleştirmişti. Haftalar sonra ABD de uzaya astronotunu yollamış, ancak Sovyetler'in aksine bunu yörüngede tur atmadan, balistik bir uçuşla gerçekleştirebilmişti. Artık uzay yarışında, her ne kadar Sovyetler açık ara önde olsa da, başaranın en büyük prestiji kazanacağı bir sonraki büyük adıma sıra gelmişti: Ay'a gitmek!

ABD, uzaya gönderdikleri ilk astronot dünyaya döndükten kısa bir süre sonra, 1969 yılı bitmeden, Ay'a insan gönderme planları olduğunu açıklamıştı bile. İki ülke tarafından uzaya gönderilen hayvanlar, tıpkı takip eden insanlı uçuşların denemeleri olduğu gibi, ilk insanlı uçuş sonrası devam ettirdikleri yörüngedeki diğer uçuşlar da "büyük programa" hazırlıktı bir nevi. (Tabi bu arada, casus uydular da ihmal edilmiyordu.) Yarış o kadar kızgındı ki, iki ülkenin de kaybedecek vakti yoktu. Sovyetler'in ilk insanlı uçuşu gerçekleştirdiği Vostok-1 programında kullanılan uzay aracının birçok eksikliği vardı. Araç, kozmonot tarafından değil otomatik olarak yönlendiriliyordu. Ay'a gitme programı başta olmak üzere, bir uzay istasyonuyla ya da başka bir uzay aracıyla birleşme gibi daha ileri uzay programları için manuel kontrollerin kozmonotta olduğu bir uzay aracı gerekliydi. Ayrıca hem ilk Vostok uçuşunda hem de takip eden ikinci uçuşta birçok aksaklık yaşanmış, modüller zamanında ayrılmamıştı. Yine Vostok programındaki alçalma modülleri, içinde kozmonot ile yere güvenli iniş yapacak bir teknolojiye sahip değildi, bu yüzden de kozmonotlar inişlerini kapsülden fırlatma koltuğu ile ayrılarak gerçekleştiriyordu. Ayrıca, Ay'a gerçekleştirilecek bir uçuşu tek bir kozmonotla yapmak çok da güvenli değildi. Tüm bu eksiklikler, baş mühendis Sergei Korolev'in önderliğinde adım adım giderilerek, yapılan her yeni yörünge uçuşunda yeni teknolojiler test ediliyordu.  

Şekil 1. Vostok'un ayrılma esnasında sürekli problem çıkaran alçalma ve aygıt modülleri. Güvenli bir iniş için ayrılmanın atmosfere girişten önce olması gerekirken, ayrılma ancak atmosfere girişte maruz kalınan yüksek sıcaklıklar sebebiyle bağlantı noktalarının erimesiyle gerçekleşebiliyordu. Bu esnada araç taklalar atıyor ve kozmonot yüksek G-kuvvetlerine maruz kalıyordu. (http://www.allposters.com/-sp/Vostok-1-Capsule-Separation-Artwork-Posters_i9954420_.htm)


Hepsi ayrı bir alanda ilk olan altı adet Vostok uçuşunun (En son, Vostok-6 ile Valentina Tereşkova uzaya giden ilk kadın olmuştu) ardından, Vostok'un birden fazla kozmonot alacak şekilde modifiye edilmiş versiyonu olan ve Soyuz uzay aracının öncülü olarak görülen Voskhod uzay aracı kullanılmaya başlanmıştı. Zira, artık kozmonotlar kapsül içindeyken iniş yapılabilmekteydi; yalnız yer probleminden ve bazı teknik kısıtlamalardan dolayı hem fırlatma koltukları kaldırılmıştı hem de kozmonotlar kapsülün içerisinde eskisi gibi özel giysileri ile uçmuyorlardı. 1964 yılı Ekim'inde gerçekleştirilen Voskhod-1 programında, aynı kapsülün içinde, aralarında Vladimir Komarov'un da bulunduğu, üç kozmonotun birlikte uzay uçuşu yapmasıyla yine bir ilke imza atılmıştı. Beş ay sonra, 1965 Mart'ında gerçeklestirilen Voskhod-2 programında ise Aleksey Leonov, uzay aracı dışına çıkarak "uzay yürüyüşü" gerçekleştiren ilk insan olmuştu. (ABD'nin de  öncesinde bir "uzay yürüyüşü" programının planlama aşamasında olduklarını açıkladıklarını söylememe gerek yok sanırım.)

Şekil 2. Soyuz'un öncülü olarak görülen, 3 kozmonot kapasiteli Voskhod ile ilk insanlı uzay aracı Vostok. Voskhod-2'de uzay yürüyüşü yapıldığı için, ek olarak solda görülen hava-basınç bölmesi vardı.
(http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Vostok_and_Voskhod_crew_seating.png)


Soyuz,  Voskhod'un gelişmiş versiyonu gibi kabul edilse de, esasen, tasarımına ve geliştirilmesine Voskhod programından önce 1963 yılında, yine Sergei Korolev tarafından başlanmıştı. Aslen Soyuz tasarımları için planlanan en büyük özellik, başka modüllerle uzayda birleşme yapabilmesiydi. Bu sayede, Ay'a yolculuk yapabilmek için gerekli olan devasa roketlerle kalkış yapmak yerine önceki programlardakine benzer roketlerle kalkış yaparak, sonradan yollanan roketlerle yörüngede birleşme yapılabilecekti. Ayrıca Korolev, başka uzay aracçarıyla birleşme yapabilme özelliğinin, yörüngede askeri ve bilimsel çalışmalar için kurulacak bir istasyona insan taşımak için de çok önemli olduğunu düşünüyordu.

Şekil 3. Soyuz uzay aracı. Soldan sağa: birleşme ünitesi, yörünge modülü, alçalma modülü ve aygıt modülü. Kozmonotlar, alçalma bölümünde uçuş yapıyorlar.
(http://www.hq.nasa.gov/office/pao/History/diagrams/astp/apol_soyuz.htm)

14 Ocak 1966'da, ilk Soyuz varyantının insansız olarak uzaya gönderilmesinden yaklaşık 10 ay önce, uzay programının baş mühendisi ve Soyuz'un tasarımcısı Sergei Korolev'in ölmesiyle, Sovyet uzay programının gidişatına dair epey büyük endişeler oluşmuştu. Hatta aynı yıl yapılması planlanan üçüncü insanlı Voskhod uçuşu da iptal edilmişti. Lakin, kısa süre içerisinde tekrardan Soyuz programı çalışmalarına hız verilmiş ve insansız Soyuz uçuşlarının aynı yılın sonunda, insanlı uçuşların da bir sonraki yılın ortalarına doğru yapılmasına karar verilmişti. İnsanlı uçuş için gönderilecek ve tek kozmonot taşıyacak olan ilk Soyuz'dan bir gün sonra ikinci, ve üç kozmonot taşıyacak başka bir Soyuz'un gönderilmesi ve iki aracın uzayda birleşmesi planlanmıştı.  İlk uçuşa as kozmonot olarak, ilk insanlı Voskhod uçuşu  yapan ekipte olan, aynı zamanda uzay ve havacılık mühendisi de olan Vladimir Komarov, yedek kozmonot olarak da uzaya giden ilk insan olan Yuri Gagarin seçilmişti.

İlk Soyuz, insansız olarak 28 Kasım 1966'da uzaya yollanmıştı. Yollanan Soyuz'un, yine ertesi gün yollanacak olan başka bir Soyuz ile uzayda birleşmesi planlanıyordu; ancak ilk yollanan Soyuz yörüngeye tam olarak oturamadığından ve kontrolü kaybedildiğinden ikinci Soyuz'un kalkışı iptal edilmişti. Soyuz ilk uçuşunu birleşme olmadan tek başına yaptıktan sonra, -yaşanan bir sapma nedeniyle- Çin'e ineceği farkedildiğinde, teknolojisini saklı tutmak amacıyla patlatılmıştı. 14 Aralık'ta,  ilk Soyuz'un yörüngede yasadığı aksaklıklar da göz önünde bulundurularak, başka bir Soyuz'la birleşme denenmeden, tek başına yollanacak bir Soyuz'un yörüngeye oturtulmasına karar verilmişti. Ancak kalkıştan önce yaşanan aksaklıklar sebebiyle kalkış iptal edilse de roketler alev alarak patlamış, ikinci insansız Soyuz programı daha başlamadan başarısızlıkla sonuçlanmıştı.

Sovyetler insansız uçuşlarında ardı ardına başarısızlıklar yaşarken, 1967 senesinin ilk ayında uzay yarışı iyice tadsız bir hal almıştı. 27 Ocak'ta, ABD'nin Şubat'ta gerçekleştirmeyi planladiği Apollo-1 programının testleri esnasında kabin alev almış ve üç astronot yanarak hayatını kaybetmişti. Soyuz programına kozmonot olarak seçilen Komarov ve Gagarin de, uzay aracının tüm basarısızlıklarına rağmen insanlı uçuş tarihinin ertelenmemesinin felakete çağrı olduğunun farkındaydı. Hatta o sıralar tekrar kullanılabilir uzay araçları üzerine mühendislik tezini yazmakta olan Gagarin arkadaşlarıyla birlikte, mevcut Soyuz uzay araçlarının tam 203 adet eksiklikliğini bulmuş ve bunları teker teker listelediği bir mektubu dönemin başkanı Brejnev'e ileterek programı erteletmeye çalışmıştı. Korolev'den sonra programın başına gelen Vasili Mishin bu rapor için zamanında: "Gagarin'in o lanet olası raporu, Soyuz'un tamamen güvenli olduğuna karar veren elli tecrübeli mühendise saygısızlıktan başka bir şey değil" demişti. Komarov ise, tehlikenin farkında olduğunu; ancak çekilmesinin, kendisinin yerine gerçek hayatta da çok iyi arkadaşı olan Gagarin'in gideceği anlamına geldiği için bunu yapamayacağını söylemişti. Her ikisinin de ilk insanlı Soyuz programını toptan iptal ettirme çabaları -ne yazık ki- herhangi bir sonuç vermemişti.

Apollo-1 faciasından kısa bir süre sonra, 7 Şubat 1967 tarihinde üçüncü insansız Soyuz uzaya yollanmıştı. Diğerlerindeki gibi ciddi sorunlar olmasa da,  bu sefer de güneş panelleri doğru hizada açılamamış ve yine yörüngeye oturmasında problemler yaşanmıştı. (Takip eden aksaklıklardan dolayı da inişte Aral Denizi'ne çakılmıştı.) Fakat bu problemlerin, insanlı bir uçuş esnasında kozmonotun müdahalesi ile üstesinden gelinebilecek türden olduklarına karar verilmiş; dolayısıyla 23 Nisan'da gerçekleştirilmesi planlanan insanlı uçuşun iptali ya da ertelenmesi söz konusu olmamıştı...


Yazan:
    Arzu Tuğçe Güler
Twitter: @wittequeen

Kaynaklar:

    Baker, D.  Soyuz  Owner's Workshop Manual. Haynes. 2014.
     French, F., Burgess, C. In the Shadow of the Moon. University of Nebraska Press. 2007.
    Hall, R. D., Shayler, D. J. Soyuz: A Universal Spacecraft. Praxis Publishing. 2003.
    Leonov, A., Scott, D. Two Sides of the Moon: Our Story the Cold War Space Race. Bedfort Square Books. 2013.
    Cadbury, D. Space Race: The Battle to Rule the Heavens. Harper Perennial. 2005
    Kamanin Diaries: http://www.astronautix.com/articles/kamaries.htm