Yeni bir felsefe yaratmak

İngiltere'de BBC televizyonu yetmişli yılların başında Jacob Bronowski'den bilimin ve uygarlığın gelişimini anlatan bir belgesel program hazırlamasını istedi. Bronowski bu iş için biçilmiş kaftandı. Saygın bir matematikçi, şair, oyun yazarı ve hümanistti. Uğraşları bununla kalmıyor, hem felsefeyle hem de uygarlığın gelişim çizgisi içinde yer alan, insana dair her disiplinle ilgileniyordu. Çalışmalarını anlatan bir düzine kitap yazmıştı. California Biyolojik Araştırmalar Enstitüsü İnsan Biyolojisi Konseyi direktörüydü. Belgesel teklifi kendisine ulaştığında, bilimsel çalışmalarına ara verip bunu yapmanın ne kadar doğru olduğu üzerinde düşündü. Televizyon bir şeyi çeşitli yollardan anlatmak için ideal bir araçtı. Etkili bir biçimde ve anında göze hitap edebiliyor, izleyiciyi anlatılan süreç ve yerlere götürebiliyor, tanık oldukları hakkında da bilinçlendirebiliyordu. Uygarlığın gelişimi sadece zihnin değil, insanlığın da ürünüydü. Televizyon bu düşünceleri somutlaştırmak için kullanılmazsa bir işe yaramamış olurdu.

Hemen kolları sıvadı. Uzun bir hazırlık sürecinden sonra 13 bölümlük belgeselin tüm bölümleri hazırlandı ve çekildi. Yayınlandığı dönemde, basit ve anlaşılır dili, sunumu ve görsel malzemesiyle oldukça ses getirdi. Ancak iş, Bronowski için burada bitmemişti. Ona göre televizyonun tüm olanaklarına karşın, basılı kitabın bir ayrıcalığı vardı. Herhangi bir konuşma zamanın ileri doğru akışına amansız biçimde bağlı iken kitapta durum böyle değildi. Okuyucu, izleyicinin yapamadığı şeyi yapabilir; durur, düşünür, sayfaları geriye doğru çevirir, üzerinde tartışır, bir olguyu diğeriyle karşılaştırır ve genelde, dikkatini dağıtmadan her ayrıntının zevkini çıkarabilirdi.

Böylelikle Bronowski belgesel aracılığıyla anlattığı her şeyi, zaman kısıtlaması nedeniyle belgesele koyamadığı ayrıntıları ve örnekleri de katarak, kâğıda dökmeye başladı. Sonunda ortaya şimdi elimizde bulunan ve Say Yayınları tarafından çevirisi basılan İnsanın Yükselişi adlı bu yapıt çıktı.

Kitaba bu adı vermesinin nedenini 'içeriğinin bilim alanından daha geniş olması ve kültürel evriminin tüm aşamalarını içermesi' olarak açıklıyor Bronowski. Amacı, yirminci yüzyılın her şeyini bir bütün halinde toplayacak felsefesini yaratmak. Bunu da Tanrısal açıklama ya da bilim felsefesinden çok, doğa felsefesi olarak açıklıyor. Ona göre insan biyolojisindeki son bulgular bilimsel gelişmeye yeni bir yön vermiştir: Genelden bireye geçiş. İnsansız felsefe olamayacağı gibi doğru dürüst bir bilim de olamaz. Doğanın anlaşılması, hedef olarak insanın doğasının ve insanın doğadaki konumunun anlaşılmasını içerir.

Hal böyle olunca çalışmanın içeriği ve içeriğinin zenginliği baş döndürücü. Bronowski ilkel insandan başlamış, tarımın ve teknolojinin başlangıcından, ateşin bulunuşuna ve sanayi devrimine, oradan kültürel ilerlemeler ve DNA'nın keşfine kadar alt başlıklar halinde anlatmış. Bana göre kitabın doruk noktası Charles Darwin ve evrim kuramının anlatıldığı bölüm. 1850'lerde Darwin ve Wallace tarafından birbirinden bağımsız olarak ortaya atılan bu kuram, tam anlamıyla şok yaratmış, o zamana kadar bilinen tüm ezberleri bozmuştu. İlk şok atlatıldıktan sonra başlayan tartışmalar günümüzde bile sürüyor. Çünkü tarihte ilk kez bilimsel bir araştırma, kutsal kitaplarda yazılanların karşıtı savları bu kadar açıklıkla ileri sürüyordu. Bu, bilinenlerin sorgulanması ve yeniden düzenlenmesi anlamına geliyordu. Aslına bakarsanız bunu öngören Darwin, çalışmalarını ölümünden sonra açıklanmak üzere karısına bırakmıştı. Ama hemen hemen aynı dönemde Wallace'ın aynı sonuçlara ulaşması ve bulgularını Darwin'le paylaşması, sonunda onu kabuğundan çıkarmış ve Türlerin Kökeni'ni bu sayede yayımlama cesareti göstermişti.

Daha üç beş yıl önce G. Bush tarafından desteklenen 'Yaratılış Teorisi'nin okullarda ders olarak okutulması tartışılıyordu. Benzer bir tartışma ülkemizde de yaşanmış, günlerce ülke gündemini işgal etmişti. Sadece bu nedenle bile kitaptaki ilgili bölümlere göz atmak, tartışmaları yeniden hatırlamak ve üzerinde düşünmek için iyi bir araç olabilir. Belli ki bu konu tartışılmaya hep devam edecek.

İnsanın Yükselişi rafine bir kitap, iyi anlatılmış, iyi yapılmış bir çeviri. Bilim ve uygarlık tarihine derli toplu bir bakış. Bizlere tüm bu sürecin doğadan bağımsız olamayacağını, aklımıza ve zihnimize rağmen doğanın bir parçası olduğumuzu anlatıyor.

İnsanın Yükselişi/ Jacob Bronowski/ Çeviren: Aykut Göker/ Say Yay./ 352 s.