Serbest Cumhuriyet Fırkası

Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın 3 Haziran 1925’te kapatılmasından sonra 1930’a gelinceye kadar ülkede yeni bir parti kurulmadı. Cumhuriyet Halk Partisi tek parti olarak varlığını sürdürdü. Oysa 1925’ten 1930’a kadar geçen beş yıllık süre içinde gerek yurt içinde gerekse yurt dışında önemli gelişmeler oldu. Ülkeyi çağdaş dünyanın bir parçası hâline getirebilmek için kılık-kıyafet devrimi, tekke ve zaviyelerin kapatılması, Anayasadan dinle ilgili hükümlerin çıkarılması, Medeni yasanın kabul edilmesi, Arap alfabesinin bırakılması gibi oldukça önemli adımlar atıldı.

Henüz devrimler yerine oturmadığı ve tamamlanmadığı için kurulacak muhalefet partisinin devrimlere karşı bir zihniyette olmaması gerekiyordu. Terakkiperver Cumhuriyet Partisi bu konuda kötü bir deneme olmuştu.

(13 Ağustos 1930)

Hükümet Başkanlığı, Meclis Başkanı görevlerinde bulunmuş olan ve hâlen Paris’te Büyükelçilik görevini sürdüren Fethi Bey, Temmuz 1930’da İstanbul’a gelmişti. Mustafa Kemal Meclisin tatile girmesinden yararlanarak Temmuz’da Yalova’ya gitmişti. Fethi Bey Mustafa Kemal Paşa’yı ziyaret etmek istedi. Atatürk bu isteği olumlu karşıladı. Görüşmelerde Atatürk, Fethi Bey’e bir siyasi parti kurmasını önerdi. Öneriyi kabul eden Fethi Bey vakit geçirmeden parti kurma hazırlığına başladı. 9 Ağustos 1930’da Atatürk’e bir mektup yazarak “…tam ve hakiki Cumhuriyetçi tam anlamıyla laik ve fakat Cumhuriyet Halk Partisinin mali, iktisadi ve iç politikalarının birçok, noktalarına karşı olan ayrı bir parti ile siyasal mücadele sahnesine atılmak istiyorum.” diyerek yeni bir parti kurmak istediğini belirtti.

Atatürk de 11 Ağustos 1930’da verdiği yanıtta “Memnuniyetle tekrar görüyorum ki Laik Cumhuriyet esaslarında beraberiz. Zaten benim siyasî hayatta bir taraflı olarak daima aradığım ve arayacağım temel budur. Binaenaleyh Büyük Mecliste aynı temele dayanan yeni bir partinin faaliyete geçerek millet işlerini serbestçe tartışmasını Cumhuriyetin esaslarından sayarım.” diyerek bu partinin kurulmasını uygun bulduğunu belirtti. 

(Ali Fethi Okyar)

Fethi Bey partisinin politikasını halka anlatmak onun desteğini almak için 1930 yılı Eylül başlarında Ege Bölgesine bir gezi düzenledi. Ancak İzmir’de büyük olaylar çıktı. Serbest Cumhuriyet Partisi yanlıları bir gazete binasını bastı, Cumhuriyet Halk Partisi binasının camlarını çerçevelerini kırdı. Ölenler yaralananlar oldu. Terakkiperver Partisinde olduğu gibi devrim karşıtları bu partiye de doluşmuştu. 17 Kasım 1930’da “Gazi hazretleri ile siyasal alanda karşı karşıya” gelmeyi doğru bulmadığını belirten bir yazıyla İçişleri Bakanlığına başvurarak partisinin kapatılmasını istedi. Cumhuriyeti çok partili bir yaşama dönüştürmek amacıyla başlatılan bu hareket de ne yazık ki başarısızlıkla sonuçlandı. Ülkede yeniden tek partili sistem egemen oldu.

(İzmir)

Sonuç; Mustafa Kemal, kendi eliyle kurduğu, ‘Serbest Cumhuriyet Fırkası” ve “Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası”nı, çıkan irticai olaylar nedeniyle kapatılmıştır. Bu yapılan tüm çok partili sistem denemelerinde, başta ABD olmak üzere, dış baskılar olduğu bilinmelidir. 

Atatürk, Cumhuriyeti yıkmak isteyenlere; “Eserime Sahip Çıkarım” ve “İrticayı böyle ezerim” derken, günümüzde, adım adım irticanın geldiğinin farkına varmadık. Cumhuriyet Gazetesi; “Tehlikenin farkında mısınız?” dedi, yine bizler fark edemedik.

07 Ağustos 2023

Ahmet Gürel

Atatürk Araştırmacısı