Safranbolu evlerini, inşa sistemi depremden koruyor

Karabük Üniversitesi Safranbolu Fethi Toker Güzel Sanatlar ve Tasarım Fakültesi Mimarlık Bölümü Restorasyon Anabilim Dalı Başkanı Doç. Dr. Aysun Özköse, Safranbolu'daki ahşap evlerin insan odaklı ve yerel mimariyle 18. ve 19. yüzyıl ile 20. yüzyıl başlarında inşa edildiğini söyledi.

Tarihi konaklarda herhangi plana ya da proje bağlı kalınmamasına rağmen binlerce yılın verdiği deneyimler ve bilgilerle oluşan ustalığın kullanıldığını anlatan Doç. Dr. Özköse, şu bilgileri verdi: ''Ülkemizde birçok deprem olmuş, ancak bu tür yapılar hep ayakta kalmıştır. Çünkü, bu evlerde çatkı sistemi çok iyi düşünülmüş. Bu sistemde ahşap taşıyıcılar, belirli bir matematiğe dayanarak yerleştirilmiştir. Ustaların binlerce yıllık atadan geçen becerileriyle yapıldığı için güvencelidir. Sistem yatay yüklere karşı planlanmış, destekler kullanılmıştır. Özellikle çatkı sistemini araştırmaya gelen Amerika, Japonya ve Kanada'dan uzmanlar, sistemin çok güvenceli olduğu belirtilmektedir. Safranbolu konakları gibi geleneksel Türk evleri, en yüksek şiddetteki depreme bile dayanır. Depremin çok şiddetli olduğu bazı ülkeler, çelik kullanarak bizim evlerimizdeki çatkı sistemini binalarında uyguluyorlar.''

Sistemin özelliği gereği yapının bir bölümü hasar görse bile tamamını çökertmediğini ifade eden Doç. Dr. Özköse, ''Çünkü, her bölüm birbirinden bağımsızdır. Bir yapıda yüzlerce hatta binlerce taşımaya yardımcı direk vardır. Yapıların temeli de kayalık buluna kadar kazılır ve ilk katlar 1 metre kalınlıkta taş duvarla çıkılır. Genellikle neme karşı dayanıklı olması için sıvalara ve duvarlara kireç ve yumurta akı gibi değişik maddeler katılmıştır'' dedi.
 

Zemindeki hareketi gösteren kolonlar

Beton binaların depremde iskambil kağıdı gibi üst üste çöktüğüne işaret eden Doç. Dr. Özköse, şöyle devam etti: ''Osmanlı evlerinde yapılar bu şekilde asla çökmez. Çatkı sistemi sayesinde bu imkansızdır. İnsanların evleri boşaltacak çok zamanı olur. Çatkı sisteminde kullanılan el yapımı çiviler paslandıkça daha etkili olur ve depremde esneklik sağlar. Van'da yıkılan kerpiç evler, genellikle zeminin iyi seçilememesi ve çatkılarının olmayışı nedeniyle çökmüştür. Safranbolu konaklarında, zemin hareketlerini gösteren uzun ve ince kolanlar vardır. Bunlar döndüğü sürece yapının hareket etmediği anlaşılır. Kolon dönmezse evin zemininin kaydığı tespit edilir ve tedbir alınır.''

Tarihi evlerdeki sistemin yeni binalarda da kullanılabileceğine dikkati çeken Doç. Dr. Özköse, ''Yıpranan parçalar yapıyı tamamen yıkmadan değiştirilebilir. Hükümet şimdi depreme dayanıklı olmayan binaları yıkacak. Bu sistemle olsaydı, binalar yıkılmadan çürük yerler değiştirebilirdi. Bizim tarihi evlerimiz 300 yıldır yıkılmadan bu güne geldiyse bunun altında bir kültür yatmaktadır'' diye konuştu.

Jeoloji Mühendisleri Odası Karabük İl Temsilcisi Ahmet Öztürk de Safranbolu evlerinin ahşap taşıyıcılar kullanarak yüzyıllarca dayanabilen evler olduğunu belirterek, ''Hiçbir mimariye dayanmadığı halde bu evler çok sağlam yapılmıştır. Atalarımızın yaptığı Safranbolu evleri bütün dünyaya ve ülkemize örnektir. Depreme dayanabilmesinin en büyük özelliği ise hareket eden, esneyen ve sonra tekrar yerine oturan çatkı sistemidir'' dedi.
 

Evleri dayanaklı kılan çatkı sistemi

Reha Günay'ın ''Türk Ev Geleneği ve Safranbolu Evleri'' kitabından alınan bilgilere göre, Safranbolu evlerinin temeli genellikle bir kayaya rastlanıncaya kadar kazılmış, taş duvarlar ise balık kılçığı yöntemiyle yapılmış. Taş duvarların arasında ''Sar'' denilen ahşap hatlar yerleştirilen konaklarda, ahşap kısmında köşelerde yanlamalar, duvarlarda ise 70 santimetre aralığında dikmeler kullanılmış. Ahşap çatkı sistemi, hem yatay kuvvetlere karşı dayanıklı olması hem de hafifliği nedeniyle daha güvenilir olmasından dolayı tercih edilmiş.

Evlerde kullanılacak ahşap için özenle seçilen ağaçlar, genellikle suyun gövdesine ulaşmadığı ekim ve kasım aylarında kesilmiş. Evlerde yük taşıyıcısı çatkılarda Köknar ağacı seçilmiş, el yapımı büyük ve huni şeklindeki çiviler kullanılmış. Yapımına genellikle mart, nisan ve eylül aylarında başlanan evlerin bu dönemde çatkıları, dam ve alt katı yapılmış, iki yılda ise üst 2 kat inşa edilmiş. Safranbolu evlerine, toprak kaymasını anlamak için kendi etrafında dönebilen uzun ve ince kolonlar yerleştirilmiş. Yaklaşık 300 yıllık evlerdeki kolonlar halen sorunsuz şekilde dönmektedir.