İran’a yaptırımlara başlama kararı alan ABD, sekiz ülkenin İran yaptırımlarından muaf tutulacağını açıkladı. Tamamı Asya ülkesi olan bu sekiz ülkeden şimdilik belli olanlar Güney Kore, Japonya ve Hindistan. Daha önce ABD’ye yaptırımlardan muaf tutulmaları amacıyla başvuran Avrupa Birliği’ne üye 28 ülke ise muafiyet kapsamına alınmadı.
Bu beklenmedik bir gelişme değil. Çünkü ABD son zamanlarda iyi ilişkiler içinde olduğu Hindistan’la, İran kaynaklı bir sorun yaşamak istemiyor. Bölgesinin önemli ülkesi Hindistan ABD çıkarları açısından yaşamsal önem taşıyor. Hindistan’a verilen muafiyet İran’dan aldığı petrolü üçte bir oranında indirmesi koşuluna bağlı tabii. Çin ile girilen ticaret savaşında Güney Kore ile Japonya’nın desteği de ABD için çok önemli. Bu ülkelerin İran’a yaptırımlardan muaf tutulmalarının nedeni anlaşılabilir.
Söz konusu muafiyet geçici bir süre uygulanacak. Hindistan’a olduğu gibi muafiyet kapsamına alınan diğer ülkeler de İran’dan petrol alımını azaltacaklar.

Muafiyet kararı neden alındı?
ABD’nin bu kararı almasının birkaç nedeni var.
1) Tüm önlemlere rağmen İran’a yönelik yaptırımı delme girişimleri konusunda alınan duyumlar. ABD, bu girişimleri suiistimal olarak değerlendiriyor, tespiti durumunda söz konusu girişimi yapan ülkelere uygulayacağı olası cezalandırmalar bir siyasi krize yol açabilir. ABD bunu istemiyor. 2) Yaptırımlar nedeniyle petrol fiyatlarındaki artışı kontrol altına alma çabası. 3) Olası bir petrol arzı sıkıntısını gidermek. ABD yatırım bankası Goldman Sachs, İran’ın 2018’in ortasında günlük ortalama 2.5 milyon varil olan ham petrol ihracatının yıl sonunda günde 1.15 milyon varile düşmesini öngörüyor. Bu ciddi bir petrol azlığına yol açabilir.4) Çin, Hindistan, Güney Kore ve Japonya’nın İran’a yönelik yaptırımlara uymayacak oluşları. 5) İran’ın yaptırımlar nedeniyle uranyum zenginleştirme faaliyetine yeniden başlayacağı endişesi. Yaptırımların sözde amacı İran’ı nükleer silah yapımından caydırmaktı, oysa yaptırımlar ABD’nin isteğinin tam tersine İran’ı nükleer silah üretimine iterse Trump, anlaşmayı bozma gerekçesinin tam tersi sonuca yol açan bir lider olarak eleştirilerin hedefi olacak. Bu iç politikadaki konumunu da sarsan bir sonuca yol açabilir.
Bu nedenlerden ötürü ABD bazı ülkelere muafiyet uygulamak zorunda kaldı gibi görünüyor. ABD içinde de yaptırımların etkisi olumsuz olacak. Bazı yerlerde bir galonu 4.50 dolara fırlayan petrolün fiyatı, İran petrolü olmazsa daha da artabilir. Trump, petrol kaynaklı bir iç itirazla karşılaşmak istemiyor doğal olarak.
Yaptırım uygulanacağı kararı ilk açıklandığında, İran ile yapılan nükleer anlaşmanın devamından yana olan AB üyesi ülkeler, kendilerinin yaptırım kararı uygulayacak ülkeler dışında tutulmalarını ABD’den istemiş, ancak ABD’nin buna yanıtı olumsuz olmuştu. Sekiz ülkeye uygulanan muafiyetten, örneğin AB üyesi Fransa’nın yararlandırılmayışı İran’la iş yapan Fransız şirketlerin kendi hükümetlerine baskı yapmasına yol açabilir. Fransız enerji şirketi Total, eğer İran’a uygulanacak Amerikan yaptırımlarına karşı muafiyet alınmazsa, İran’daki milyar dolarlık doğalgaz projesinden çıkacağını açıklamıştı. Total, İran’ın Güney Pars doğalgaz alanındaki 11. fazın işletmesi için ilk yatırım tutarı 1 milyar dolar olacak bir anlaşmayı 2017’de imzalamıştı. Bu durumda şirket İran’daki faaliyetini dün itibarıyla sonlandırmış olacak. Benzeri bir durum Almanya için de geçerli.

Pazarlık diplomasisi
Kendi şirketlerinin baskısıyla karşı karşıya kalacak olan AB ülkelerinin ABD ile bu konudaki “pazarlık diplomasisi” kolay bitmeyecek.
Donald Trump’ın İran’a uygulayacağı yaptırımlar ilk kez bu kadar ciddi bir itirazla karşılaşıyor. Yaptırıma gerekçe olarak ileri sürdükleri konusunda Trump’ın inandırıcı bulunmadığı anlamına geliyor bu. Barack Obama döneminde İran’la yapılan anlaşma petrol piyasasına istikrar getirmişti. Başta anlaşmayı hâlâ tanıdığını söyleyen AB olmak üzere, birçok ülke bu nedenle yaptırım kararlarına uyma konusunda istekli değil.
ABD’nin geçici de olsa sekiz ülkeyi İran yaptırımlarından muaf tutması güçsüzlüğünün bir göstergesi sayılmalı.