‘Dünyaya şakalar ve biraz da neşe göndereceğim’ Burcu Yılmaz'ın yazısı

Yirmi üçüncü yaş günü hediyem Martin Gardner’ın The Annotated Alice kitabıydı. O zamanlar Alice benim için bir bardak su demekti ve henüz erimemiş buzdan bir kanat. Dünyama gönderilmiş bu neşe ve mantarın doğru kenarını yiyen ben büyürken Lewis Carroll ve eserlerine daha uzun kollarla eriştim ve tuhaf bir biçimde gizledim de onları. Hayranı olduğum ve muhtemelen “çok nahoş bir biçimde” büyüdüğüm için ilgisini çekmeyeceğim bu adamın günlükleri, kendi günlüklerimi sakladığım dolapta durur yıllardır. Saçmalığı, matematiği ve metinler arası /dışı göndermeleri yücelten bendenizin bu adamla düşüp kalkması zaten kaçınılmazdı...

On yıl sonra The Annotated Alice’in Açıklamalı Notlarıyla Alice adıyla Türkçede yayımlandığını görmek beni hem şaşırttı hem de biraz kıskandırdı. Carroll’ın ve Alice metinlerinin dünyasına merak duyan okurların ilgisini çekecek bu cüsseli kitabı basacak bir yayıncının çıkacağını, işin içine telif hakkı ve baskı maliyeti de girince, pek düşünmemiştim doğrusu. Kıskanma nedenime gelince; Alice kitaplarının ikincisi Aynanın İçinden’den çıkarılmış, yayımlanmamış bir bölüm olan “Peruklu Eşekarısı”nı herkesten önce çevirme fırsatını elimden aldı bu kitap!

“BÜTÜN BU SAÇMALIKLARI OKUMANIN YARARI NE?”

Osman Çakmakçı, Müge Sözen ve Merve Yalçın’ın ortak çevirileriyle Everest Yayınları’ndan çıkan kitap, kendisi de bir matematikçi olan Lewis Carroll uzmanı Martin Gardner’ın muazzam notlarıyla Alice kitaplarını daha anlaşılır kılması bir yana, metne aşırı yorumlar getirmemize fırsat sağlıyor. Dikkatli okur, Alice kitaplarının doğrudan anlaşılamayan pek çok göndermeyle, hicivle dolu olduğunun farkındadır. Zira Gardner’ın, kitabın önsözünde de belirttiği gibi “Alice’te, başka bir yüzyıla ait İngiliz okurlar için yazılmış, çok tuhaf ve karmaşık türden bir absürtlükle uğraşmaktayız ve eğer metnin bütün zekâ ve lezzetini yakalamak istiyorsak metinde doğrudan görünmeyen pek çok şeyi bilmemiz gerekir.” Bu bir yana, dille oynamayı seven bir yazarın metinlerinin çevirisinde yaşanabilecek kayıpları göstermesi açısından da Gardnerınki gibi açıklayıcı notları değerli buluyorum. Gardner’ın “Alice kitaplarındaki son metafor düzeyi şudur: Yaşam, akılcı bir biçimde ve illüzyon olmadan düşünüldüğünde, aptal bir matematikçi tarafından anlatılan absürt bir masaldır.” saptaması ise bir tür çekirdek niteliğinde.

Gardner, ilk olarak 1960 yılında “Açıklamalı Notlarıyla Alice” kitabını yayımlamış. Takip eden kırk yıl boyunca, Carroll’a olan ilgi artmış. İngiltere ve Kuzey Amerika’da Lewis Carroll derneği kurulmuş. 1969’da, şimdiki adı The Carrollian olan Jabberwocky dergisi yayımlanmaya başlamış (ki sonradan eklenen pek çok notta bu dergi referans olarak gösteriliyor). Yanı sıra okurlardan gelen notlar da çoğalınca metin elimizdeki nihai halini almış: Daha da fazla açıklamalı notlarla dolu bir kitap. Notlardaki referanslar bizi ilgi çekecek başka kaynaklara yönlendirse de kitabın sonunda yer alan ayrıntılı kaynakçanın Türkçe baskısında da korunmasını dilerdim.

Notlardaki çeşitlilik (edebi metinlerden matematiğe, felsefi tartışmalardan dönemin politikacılarına, sözcük oyunlarından numerolojiye, mektuplardan Tenniel’in illüstrasyonlarına zengin bir kaynak var önümüzde) ve yorumlarda zaman zaman karşımıza çıkan aşırılık öyle heyecan verici ki Carroll’ın en sevdiği sayının üçte biri kadar okuduğum kitapları bir de Gardner’ın notları eşliğinde okumak tahmin edebileceğimden çok daha fazla zenginleştirdi Alice deneyimlerimi. Göndermelerini anlayamadığımız bütün okumaları bir tür kör okuma olarak nitelendirdiğim (dilden alınan hazzı bir yana bırakırsak) için Gardner’ın, gözlerimi ne denli büyüttüğünü hayal gücünüze bırakıyorum.

Bazı notlar, özellikle ayna ve rüya metaforlarına ilişkin olanlar, ayrıca ilgimi çekse de “ahlaki dersleri ortadan kaldırarak çocuk kitaplarında yeni bir tür açan» Alice’teki şu notu, mütemadiyen yaşadığımız sansürleri ve çocuk kitaplarına dayatılan ahlakçı tutumu göz önünde bulundurarak, özellikle alıntılamak istiyorum: “.... [Kupa Kraliçesi’nin] kafa kesme için sürekli emirler vermesi, çocuk edebiyatının her türlü şiddet ve özellikle Freudyen gizli duygular içeren şiddetten arındırılmış olması gerektiğine inanan eleştirmenler için şok edicidir. Diğer yandan Grimm ve Andersen masallarında bulunan dehşetten özellikle arındırılmış olsa da L. Frank Baum’un Oz kitapları bile pek çok boyun vurma sahnesi içermektedir. Bildiğim kadarıyla çocukların bu tür sahnelere nasıl tepki verdikleri ve ruhlarına, eğer verdiyse, ne zarar verdiği ile ilgili hiçbir ampirik çalışma yapılmamıştır. Benim tahminim, normal bir çocuk bütün bunları çok eğlenceli bulmaktadır ve hiç de zarar görmemektedir ancak Alice’in Harikalar Diyarındaki Maceraları ve Oz Büyücüsü gibi kitapların, analiz altındaki yetişkinlere ayrım gözetmeksizin verilmesine izin verilmemelidir.”

“ÜÇ KERE OTUZ DOKSAN EDER”

Gardner’ın notları bir yana, Alice kitaplarına yeni bir çeviri eklenmesi ayrıca ilgi çekici. Bu tür kitaplarda çevirmenlerin çetrefilli bölümleri, sözcükleri nasıl karşıladıkları daima ilgimi çekmiştir. Alice kitaplarının çevirmeni Osman Çakmakçı’nın çeviri tercihleri de beni ayrıca düşünmeye ve - tekrar - karşılaştırmalı okumalar yapmaya sevk etti.

Açıklamalı Notlarıyla Alice’in Türkçede yayımlanmış olması çok sevindirici olsa da kitapla ilk karşılaştığımda ağzımdan çıkan “keşke”yi (“baskının maliyeti ne kadar artardı haberin var mı” karşılığına karşın) burada da dillendireceğim: Keşke büyük bir emeğin neticesi olan bu kaynak kitap aslıyla aynı boyutlarda, aynı cilt ve kâğıt kalitesiyle basılsaydı.

Başlıkta, Lord Dunsany’nin The Gods of Pegana kitabındaki neşe ve melodik şiirler tanrısı Limpang-Tung’dan alıntıladığım cümleyi Gardner’ın şu sözlerine bağlıyor ve satırlarıma burada son vermiyorum: “Alice’in Harikalar Diyarındaki Maceraları ve Aynanın İçinden, Rahip C. L. Dogson’ın, Christ Church’teki işleri arasında zihinsel bir dinlenmede Limpang-Tung’a sunduğu iki eşsiz şakadır.”

Kahveye kedi koyun, süte fare...

Hoş geldin deyin Kraliçe Alice’e üç otuz kere!

Satırlarıma işte burada son veriyorum.

Açıklamalı Notlarıyla Alice / Lewis Carroll / Resimleyen: John Tenniel / Editör: Martin Gardner / Çevirenler: Osman Çakmakçı, Müge Sözen, Merve Yalçın / Everest Yayınları / 312 s.