Geçen gün işlek bir sokağın duvarı önünde, elinde küçük bir pankartla hiç sesini çıkarmadan duran bir genç kız gördüm. Pankartta dört sözcük yazılıydı: “Evrim içeri, cihat dışarı!”
Bir başına öylece dineliyordu genç kız; “vakur, metin, sade.” Melih Cevdet’in “Telgrafhane” şiirini anımsarken, onda Camus’nün “Hayır diyen insan”ını gördüm...
“Kolay gelsin” deyip yürüdüm.
Yürürken, Stanley Kramer’ın 1960’ta çektiği “Inherit the Wind” adlı film geçti aklımdan. Spencer Tracy ile Fredric March’ın bizde “Rüzgârın Mirası” adıyla gösterilen filmdeki olağanüstü oyunculukları hatırıma geldi.
Kramer’ın filmi, Jerome Lawrence ile Robert Edwin Lee’nin 1955’te yazdıkları aynı adlı oyuna dayanıyordu. Oyun ise, 1925’te ABD’nin Tennessee eyaletindeki Dayton kentinde görülen ünlü Scopes Davası’nı ele alıyordu.
‘Maymun Davası’
Kimilerince “Maymun Davası” diye adlandırılan Scopes Davası’nda, Darwin’in evrim kuramını öğreterek yasaları çiğnediği ileri sürülen John T. Scopes adındaki lise öğretmeni yargılanmıştı.
Suçlamanın dayanağını, Tennessee Eyalet Meclisi’nce 1925’te çıkarılan yasa oluşturuyordu. Yasada, “Kitabı Mukaddes’teki anlatımıyla İlahi Yaratılış öyküsünü yadsıyan ve insanoğlunun daha aşağı bir hayvan türünün soyundan geldiğini savunan her türlü kuramın devlet okullarında öğretilmesi” yasaklanmıştı.
Yasa 42 yıl sonra kalktı
Mahkemede, devlet adına savcılığı ABD Kongresi üyesi ve eski Dışişleri Bakanı William Jennings Bryan, Scopes’un savunmasını ise dönemin insan hakları savunucusu, ünlü hukukçu Clarence Darrow (tiyatroseverler birkaç yıl önce Hakan Gerçek’in oynadığı “Savunma” adlı oyundan anımsayacaklar) üstlenmişti.
Scopes mahkemede hüküm giymiş, yüksek bir para cezasına çarptırılmıştı. Temyiz başvurusu üzerine eyalet yüksek mahkemesi para cezası çok yüksek olduğu için Scopes’un aklanmasını kararlaştırmışsa da evrim kuramıyla ilgili yasanın anayasaya uygun olduğunu ileri sürmüştü. Söz konusu yasa ancak 42 yıl sonra, 1967’de kaldırılabilecekti.
Adı Kitabı Mukaddes’ten
İşte bu duruşmayı beyazperdeye taşıyan filmin adı da anlamlıydı kuşkusuz. Oyuna da, filme de “Inherit the Wind” (Rüzgârın Mirası) adını verilirken, Kitabı Mukaddes’in “Süleyman’ın Özdeyişleri” adlı bölümünden esinlenilmişti: “Ailesine sıkıntı çektirenin mirası yeldir, / Ahmaklar da bilgelerin kulu olur...”
Aslında, Lawrence ile Lee’nin kaleme aldıkları oyun Scopes Davası’yla da sınırlı değildi. ABD’de 1950’lerin başlarında başgösteren ve özellikle aydınların düşünsel özgürlüğüne karşı bir sindirme kampanyasına dönüşen McCarthy’ciliğe yönelik keskin bir yergiydi aynı zamanda.
Oyunun geçtiği zamanın belirsiz bırakılmış olması ise, geçmişin bağnazlıklarının gelecekte de yinelenmemesi için uyanık olmak gerektiği yolunda bir uyarı niteliği taşıyordu. Ne ki, bu uyarı birkaç kez daha yinelecek, konu 1965, 1988 ve 1999’da TV’ye de uyarlanacaktı.
Akıl ve inanç
Batı’da, bilim doludizgin gelişirken, Darwin’in kuramına karşı çıkanların başında köktendinci Hıristiyanlar geliyordu. Bu da çok anlaşılır bir durumdu, çünkü Darwin’in evrim kuramı doğruysa Eski Ahit’in Tekvin Kitabı’nda anlatılan yaratılış söylencesi yanlıştı! Evrim, doğal seçme yoluyla kendiliğinden gerçekleşiyorsa, canlıların oluşumunda tanrısal bir iradeye yer yoktu!
Peki, “Türlerin Kökeni”nin yayımlanışından bu yana, evrim kuramı karşıtlığının kaynağında yalnızca Hıristiyan köktendinciliğinin dogmaları mı vardı? Yoksa bu, bilim ile din, akıl ile inanç arasındaki uzlaşmalığın tüm insanlığı ilgilendiren sorunu muydu?
2009 Mart’ında yazdığım bir yazıda, TÜBİTAK’ın dergisinde Darwin’e getirilen sansürcü yaklaşımdan söz açmış ve şaka yollu, Abdülhak Hamid’in dizelerini anmıştım: “Ey beşer çehreli hayvan, heyhât, / İlm ü irfân iledir zevk-i hayât...”
Şimdi düşünüyorum da, o sıralar TÜBİTAK’ın başında kimler vardı acaba? Peki, bugün evrim kuramını öğretim programından dışlayanlar kimler?
Her şey çok karışık mı? Yoksa çok açık mı?
