Şubat ayı İzmir’de ‘kongre ayı’ olarak bilinir ve anılır. Kurtuluşun ardından düzenlenen İzmir İktisat Kongresi (İİK) sürecinde; 1923’ün 2 Şubat’ında önce ‘Kadın Kongresi’, 17 Şubat’ında da tarihi İİK toplanmıştı (Biz İzmirliler, özellikle İİK olarak adlandırmayı tercih ediyoruz).

102 YIL ÖNCE

İİK ile ilgili yayınlarda, şimdiye kadar üzerinde çok fazla durulmamış olsa da; kongre sürecinde İzmirli emekçi kadınların önemli rolü olduğu bilinmektedir. İİK’nin öncülü olan ‘Kadın Kongresi’ne; Mustafa Kemal Paşa, yeni evlendiği eşi Latife Hanım ile katılmış ve kadınlara yönelik önemli mesajlar vermişti.

Genç yaşta kaybettiğimiz ve bu vesileyle kendisini özlemle andığımız İzmirli tarihçi akademisyen dostumuz Dr. Oktay Gökdemir; İzmirli emekçi kadınların kongredeki rolünü ve işlevini şöyle anlatır: “İzmirli kadınlar kongreye yoğun bir ilgi gösterdiler. Hatta kongrenin açılış günü yaklaşık 500 İzmirli kadın, kongre salonunda yerini aldı. Ülkemin emek tarihinde çok ayrıcalıklı ve imtiyazlı bir yere sahip olan İİK’de, 6 İzmirli kadın, verdikleri önergeler ve aldırdıkları kararlar ile tarihe geçtiler. Örneğin artık amele değil işçi denilecekti. İşçinin emek tarihindeki serüveni başlamış oldu.” (Kent ve Bellek Sayı:14 Ocak-Şubat 2022)

8 SAATLİK İŞ GÜNÜ VE 1 MAYIS

İİK içinde önemli rol oynayan bu 6 İzmirli kadın emekçi önderini ‘İzmir İktisat Kongresi’nin 6 gülü’ olarak tanımlayan Gökdemir; kongrede alınan kararlarla ilgili şunları yazıyor: “8 saatlik iş günü yasalaşacaktı, çalışma hakları açısından emek tarihimiz için de devasa bir gelişmeydi. Bu 6 İzmirli kadın, 6 İzmir çiçeği 1 Mayıs’ın emek-işçi bayramı olarak kutlanmasını önerdiler ve kongreye kabul ettirdiler.”

Peki kimdi bu isimsiz kahramanlar? Onlardan, bu isimsiz kahramanlardan hiç bahsedilmediğini vurgulayan Gökdemir, toplumsal tarihin izinde ve peşinde koşarken onların isimlerini arşivlerin tozlu sayfalarından çıkardıklarını belirtiyor ve isimleri şöyle sıralıyor: “İzmirli amele Hayriye (Elif), Emine, Şefika, Münire, Nigar ve Rukiye hanımlardı bu isimsiz kahramanlar. Hayriye hanım, Reji sigara fabrikasında çalışan 1912 Balkan muhaciri bir emekçiydi, Buca’lıydı. Her sabah, Buca’dan banliyö treniyle işine gelir, sebatla çalıştıktan sonra yine trenle Buca’ya dönerdi. Emine hanım Yemişçiler Çarşısı’nda çalışıyordu; Şefika, Münire ve Nigar hanımlar ise İzmir-Aydın Demiryolu kumpanyasında temizlik amelesi-işçisi olarak çalışıyorlardı. Rukiye hanım ise, Bomonti Bira Fabrikası’nda ambar temizlik elemanı olarak görev yapıyordu.”

İZMİR’İN KIMIZI GÜLLERİ

İzmir’de bir dönem APİKAM’ın (Ahmet Piriştina Kent Arşivi ve Müzesi) müdürlüğünü de yapmış olan Gökdemir; bu 6 İzmir gülünün yollarının Harb-i Umumi’de ve milli mücadele yıllarında İştirakiyun-Sosyalizm cereyanı ile kesiştiğini vurgulayıp, makalesinde onlarla ilgili bilgileri şöyle sürdürüyor:

“Grev, hak ve özgürlük gibi evrensel değerlere sarıldılar. İİK’ne katıldıklarında dönemin Aydınlık dergisi onlardan sitayişle söz ediyor ve kongre süresince etkinliklerini günü gününe okuyucularına aktarıyordu. Bu emekçi kadınların 1930’ların sonunda anca çıkarılan iş kanunundan önce 17 Şubat İzmir İktisat Kongresi’nde feminist kadın hareketi açısından da çok önemli önerileri olmuştu. Kadın işçilerin doğumdan önce ve sonra 8 hafta gündelikli izinli sayılmaları bunlardan biriydi. Kadınlara işyerleri tarafından regl dönemlerinde ayda üç gün yevmiyeli izin verilmesi gibi; yıl 1923 bir 17 Şubat günü, Türk kadını, emekçi kadınlar böylesine radikal önergeleri dahi o kongrede dillendirebilmişlerdi. Hayriye, Münire, Nigar ve Rukiye hanımlar Türkiye’de emekçi kadın hareketinin öncüleri. Hepsi İzmirli, genlerindeki amazon ruhuyla Smryna’nın 20 yy kardeşleri, 1923’ten bize sesleniyorlar.”

102 YIL ÖNCESİNDEN BUGÜNE SESLENİŞ

İİK’nin kapanışında en etkili ve iz bırakan konuşmalardan birini de İzmirli emekçi kadınları temsil eden Rukiye hanım yaptı. Bir asır öncenin koşullarında yapılan bu konuşmadaki sınıfsal ve kadınsal bakış, günümüzün toplumsal ve siyasal mücadelesine de ışık tutmaktadır:

“Türkiye'de ‘memleket işlerine’ kadınların da iştirâk etmesi ilk defa vuku buluyor. Bu şerefin bize müyesser olması kalplerimizi refah ve gurur hisleriyle doldurdu. Kongre, iktisadımızın temelini teşkil eden işçi sınıfının meşrû haklarını tanıdı. Bu netice kadın işçileri namına şâyan-ı şükrandır. Diğer grupların da aynı sadakatle iktisadî kurtuluşumuza çalışacaklarına emin bulunuyoruz. Yaşasın Türkiye Büyük Millet Meclisi ve onun Hükümeti, yaşasın Türk işçi ve köylüleri, yaşasın çalışkan Türk işçi kadınlığı!”

***

Nasıl bir İEF ve nasıl bir Kültürpark?

İzmir Enternasyonal Fuarı (İEF) ve Kültürpark, her daim İzmirlilerin ilgi odağındadır. Son günlerde İzBB’nin Kültürpark içinde bazı düzenlemeleri gündeme getirmesi ve daha önce bizim bu köşede çıkan Kültürpark’la ilgili yazımız; bu konuları yeniden gündeme taşıdı.

İZMİRLİLERİN GÖZBEBEĞİ

Öncelikle altını kalınca çizmek gerekiyor; gerek İEF ve gerekse Kültürpark İzmirlilerin gözbebeğidir. Bu durum, bu oluşumların değerini ve önemini ortaya koyuyor. Ayrıca İzmirliler yerleşik alışkanlıkla, Kültürpark’ı ‘Fuar’ olarak adlandırsalar da; bu iki konu, aralarındaki tarihsel bağa karşın yine de farklı konulardır.

İEF’in ve Kültürpark’ın 100. yaşa giden süreçte, bunların ikinci yüzyıllarının da ele alınacağı ve 100. yaşa hazırlanacak bir düşünsel ve eylemsel planlama yapılabilir. Böylesi kapsamlı bir çalışma için, İzmir’in ekonomik, sosyal ve kültürel tüm yerel dinamikleri göreve çağrılabilir.

İZMİRLİ FORUMU

Yurttaş ve kentli temelinde hayata geçirilebilecek böylesi kapsamlı ortak akıl çalışması; ‘İzmir - İzmirli Forumu’ olarak da adlandırılabilir. Kurum ve kuruluşlar bu forumda temsil edilebileceği gibi; dijital iletişim olanakları kullanılarak tek tek İzmirli hemşehrilerimizin sürece katılımı sağlanabilir, önerileri ve görüşleri alınabilir. Ayrıca İzmir Ekonomik Koordinasyon Kurulu, İZTO, EBSO, İTB, EİB, EGEV gibi ekonomi kuruluşları ile TMMOB, Baro, Tabip Odası gibi meslek bileşenlerinin ve SİAD’ların; bu konuları gündemlerine alması ve ortaya çıkacak önerileri ortak düşünce havuzuna taşımaları sağlanabilir.

İPA’nın yaptığı ‘Nasıl Bir İzmir?’ arama çalıştayları serisi içinde; birer oturum, kültürel ve sosyal içerikli bu konulara ayrılabilir. Böylesi katılımcı çalışmalarla / yöntemlerle; bu iki tarihsel, kentsel ve kültürel zenginliğimiz için, kentin ortak aklı ve gücü tümüyle harekete geçirilebilir.

***

İZSİAD’ın edebiyatçı başkanı

İzmir, gerçekten farklı ve ilginç bir kent. İzmir’in iş dünyası ve iş insanları da bilinen klasik özelliklerden çok farklı özellikler sergiliyorlar. Cumhuriyet değerlerini önemsemeleri ve onlara sahip çıkmalarının yanı sıra, kültür-sanat alanıyla da özellikle ilgililer.

İzmir Sanayici ve İş İnsanları Derneği (İZSİAD), bu farklı yaklaşımların en çok yansıdığı iş dünyası kuruluşu olarak öne çıkıyor. İzmir’in yerel siyasetinde ve yerel yönetimlerinde etkin olan, buradan yetişmiş ve halen İZSİAD üyesi olan çok sayıda yönetici var.

İZSİAD’ın bu dönem başkanı olan Hüseyin Cengiz, geçtiğimiz günlerde Cumhuriyet Ege Bürosu’nda ziyaretimize geldi. Bize ‘ve sonra yol bitti’ ile ‘İzmir’de Son Gemi’ isimli romanlarını imzalayarak armağan etti. Biz de bir iş dünyası örgütünün edebiyatçı başkanını tanımaktan ve konuk etmekten memnun olduk.

Böylece İzmir’in farkına, farklılığına yine şapka çıkardık! Böylesine özgün ve farklı bir kentte yaşamaktan bir kez daha mutluluk duyduk. Umudumuz ve dileğimiz; edebiyatla, kültür sanatla uğraşan insanlarımızın, hem iş dünyasında ve hem de hayatın farklı alanlarında daha da çoğalması.