“Nisan en gaddar aydır” der T.S. Eliot. Geçen nisan, ülkenin güzide iki insanını bizlerden kopardı: Prof. Dr. İlhan Başgöz ve Prof. Dr. Nadir Devlet. Her ikisi de alanlarında otorite olmuş, uluslararası çapta birer bilimadamıydı. Covid’in değil, amansız hastalığın kurbanı oldular.

Bu yazıda kısaca Nadir Hoca’yı anmak istiyorum.

SON AYDIN KUŞAĞI

Gençliğinde Münih’te Azatlık Radyosu’nda çalışmış tarih profesörü Nadir Devlet’i, daha sonra uzun yıllar bir devlet üniversitesinde görev yapmış, idari sorumluluklar almış, emekli olunca da özel üniversitelerde ders vermiş, birçok öğrenci yetiştirmiş bir öğretim üyesi ve çok sayıda çalışma yayımlamış, kimi eserleri başvuru kitabı olmuş bir bilimadamı olarak tanımlamak, yanlış olmamakla birlikte çok eksik kalır. Geniş perspektiften bakılırsa Nadir Hoca, 1917 Rus Devrimi sonrasında Türkiye’ye yerleşerek fikir ve bilim yaşamımıza büyük katkılarda bulunan dış Türk aydınlarının en son kuşağındandır. Onun kaybıyla birlikte, Cumhuriyetimizin bir dönemi de kapanmaktadır.

Prof. Devlet’in kökeni, onun tarihçiliğine yön vermiştir. Uzmanlığı, 1990’ların başında Sovyetler Birliği yıkılınca büyük önem kazanmıştır.

TUTUKLANMA

Türk Tarih Kurumu’nun 2014’te yayımladığı “Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi (1905-1917)” (ilk baskı 1985) kitabından başka, en son 2015’te basılan “1917 Ekim İhtilali ve Türk-Tatar Millet Meclisi (1917-1919)” (1988) gibi eserleri bugün klasikleşmiş birer kaynaktır. Prof. Devlet, Marmara Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü Müdürlüğü sırasında ve öğretim üyeliği boyunca bugün isim yapmış birçok bilimadamı yetiştirmiş ve “hocaların hocası” olmuştur.

30 Nisan sabahı yaşama gözlerini yumduğunda iki yetişkin oğlu, birlikte çok mutlu olduğu genç bir eşi vardı. Ama pek bilinmez, Nadir Hoca’nın çok dramatik bir yaşamı olmuştur (devletkildi.net/devlet-kildi-ailesi/). 1944 yılında Uzakdoğu’da, Mançurya’da (günümüzde Çin içinde olan ve Şeng Yang adını taşıyan) Mukden şehrinde doğmuştur. Burada yaşayan, Rusya’dan devrim olunca ya da iç savaş sırasında kaçmış olanlar arasında, İdil-Ural bölgesinden Tatarlar da vardır. Ayaz İshaki’nin girişimi üzerine 1935’ten beri yayımladıkları Milli Bayrak adlı gazetelerinin başında, bir mirza ailesinden gelen İbrahim Devlet-kildi (1901-1967) ve eşi Rukiye Muhammediş Devlet-kildi (1908-1989) bulunmaktadır. 1945 yılında Kızıl Ordu, Mançurya ile Kore’yi işgal eder, rejim aleyhtarı saydıklarını, bu arada Devlet-kildi çiftini tutuklar, çalışma kampına yollar.

“VATANSIZ” PASAPORTU…

Tutuklandığında hamile olan Rukiye’nin kampta doğan kızı Feride, üç buçuk yaşına gelince elinden alınacak, bir yetimhanede büyüyecektir. Küçük Nadir’e ise dedesi sahip çıkar ancak kısa bir süre sonra yaşlı adam vefat eder. İki yaşındaki oğlan çocuğunu, 1946 yılında Şanghay’dan İlyasov ailesi evlat edinir. Ve büyük bir jest yaparak Devlet soyadını alırlar.

Aile, yetişkin kızları Reşide ve Nadir ile birlikte, 1949 yılında, “haymatlos” (vatansız) pasaportuyla Türkiye’ye göç eder. Nadir artık TC vatandaşı bir İstanbul çocuğudur. Öğrencilik yıllarında Zeki Velidi Togan ve Akdes Nimet Kurat gibi “ildeş”lerini tanımak, ona tarih okuma hevesi verecektir. 

BÜYÜK RASTLANTI

Biyolojik annesini ilk kez 33 yaşına gelince, 1977 yılında Münih’te görecektir, ikinci bir kez de 1983’te, o kadar. Rukiye Devlet-kildi 1989’da vefat eder. Nadir, kardeşi Feride’yi ise ilk kez 1990’da Kazan’da, glasnost başladıktan sonra görebilir. Bu arada, öğretim üyesi olarak sık sık çeşitli ülkelerde çeşitli uluslararası konferanslara katılmaktadır. Bunlardan birinde, bir akşam katılımcılardan bir grup birlikte yemek yerken herkes sırayla kendi yaşamöyküsünü anlatır.

Aralarında, Amerikalı Howard Reed de anlatır, Nadir Devlet de... Ve birden farkına varırlar ki Reed’in eşi, Nadir Hoca’nın hiç bilmediği bir ablasıdır. İbrahim Devlet-kildi’nin ilk eşi Raziye İbrahimova’dan olan iki kızından biri, Shafiga Daulet. Onlar da ABD’ye göç etmişlerdir.

Yirminci yüzyılın derin sarsıntılarıyla biçimlenen bir yaşam çizgisi vardı Nadir Devlet Hoca’nın. Işıklar içine yatsın.

GÖNÜL PULTAR

YAZAR, EMEKLİ ÖĞRETİM ÜYESİ