İngiliz mucit ve girişimci Thomas Savery 1698’de basit bir buhar makinesi yapıp patentini almıştı. 1710’da Thomas Newcomen’in icat ettiği makine kömür ocaklarında kullanıldı. Britanya İmparatorluğu’nda Sanayi Devrimi’ni başlatan asıl olay ise James Watt’ın 1763-75’te kömür tüketimini yüzde 75 azaltan etkin bir buharlı makine geliştirmesiyle ve bu makinelerin sanayinin çeşitli alanlarında yaygın kullanılmasıydı.
1800’de bütün Avrupa’nın dünya imalatı içindeki payı yüzde 28.1’ken Birleşik Krallık yüzde 4.3’lük bir paya sahipti. 1880’lerde Avrupa’nın payı yüzde 61.3’e, Birleşik Krallık payı da yüzde 22.9’a yükselmişti. En çok zarar gören ülkelerin başında Hindistan ile Çin geliyordu. 1800’de Hindistan’ın payı yüzde 19.7, Çin’in ise yüzde 33.3 idi. 1880’de Hindistan’ın payı yüzde 2.8’e, Çin’in payı da yüzde 12.5’e düşmüştü. Hindistan ve Çin, Lancashire tekstil fabrikalarının daha ucuz ve daha nitelikli ürünleri geleneksel pazarlarına sokulduğu için, bu ülkeler ekonomik rekabetin dışında kaldılar. Britanya İmparatorluğu’nun milli hasılası 19. yüzyılda neredeyse 14 kat arttı.
Sanayileşme buhar makinesinin canlı güç kaynaklarının yerine konulmasıydı. 1820’lerde buharla çalışan birkaç dokuma tezgâhı işleten kişi, elle çalışan bir kimsenin ürettiğinin 20 katını üretebiliyor, buharla çalışan bir iplik eğirme (çıkrık) makinesinin kapasitesi bir elle çalışan bir çıkrığın kapasitesinin 100 katını üretebiliyordu.
1860’larında Birleşik Krallık dünya demir üretiminin yüzde 53’ünü, kömür ve linyit üretiminin de yüzde 50’sini gerçekleştiriyordu. Avrupa nüfusunun yüzde 10’una eşit bir nüfusla, modern sanayi kollarında dünya potansiyelinin yüzde 40-45’ine sahipti.
DONANMA VE TİCARET
İngiltere’nin bu başarısının arkasında yatan nedenler nelerdi? Bu sorunun ilk yanıtı, Britanya İmparatorluğu’nun siyasal ve hukuksal yapısında yatmaktadır. İngiltere Kralı John 15 Haziran 1215’te imzaladığı Magna Carta (Büyük Özgürlükler Şartı) ile kendi yetkililerini sınırlandırırken halkın bazı özgürlüklerini güvence altına alıyordu.
İngiltere’de 1689 “Haklar Bildirgesi” ile de özel mülkiyet kabul edilmişti. Bu aslında büyük bir devrimdi. İngiltere’de 1694’te merkez bankası kurulmuştu. Neticede, Britanya İmparatorluğu 17. yüzyılda parlamentonun kontrolünde olan bir monarşik yapı ile yönetiliyordu.
İngiltere’de 17. yüzyılda yaşanan bu devrimler diğer Avrupa ülkelerine 19. yüzyılın sonuna doğru gelecekti. Bu nedenle İngiltere o günün şartları içinde sahip olduğu demokrasi, hukukun üstünlüğü ve kurumsallaşma açısından Sanayi Devrimi’ne hazır durumdaydı.
Bu genel tespitin dışında, elbette Britanya İmparatorluğu’nun Sanayi Devrimi ile kazandığı başarı üç temel noktaya dayanıyordu. Bunlar; “donanma”, “ticaret” ve “sömürgeler” idi.
İngiltere’nin jeopolitik konumu ona büyük bir avantaj sağlıyordu. İngiliz hükümetleri deniz ticaretinin önemini görmüşlerdi. 18. yüzyıldan itibaren ulusal zenginliği artıran en büyük etkenin denizaşırı ticaret olduğu daha iyi anlaşılmıştı. Britanya gemiciliği ve gemi yapımını özendiriyordu.
1790’da Avrupa ülkelerinin donanmalarının sayısal büyüklüğü şöyleydi: Britanya 195, Fransa 81, Rusya 67, İspanya 72, Danimarka 38, Hollanda Cumhuriyeti 44 ve İsveç 27 gemiye sahipti.
İngiltere denizlerde rakip tanımıyordu. Donanmanın dünya denizlerindeki egemenliği, ekonomik sistemin varlığı için yaşamsaldı. Ayrıca, dünya ticaret gemilerinin üçte birinden fazlası da İngiliz bayrağı taşıyordu.
(1637’de tartışmalı “Gemi Parası” vergisiyle inşa edilen “The Sovereign of the Seas” adlı İngiliz kraliyet gemisinin renklendirilmiş gravürü, Greenwich Ulusal Denizcilik Müzesi)
SÖMÜRGECİLİK VE JEOPOLİTİK KONUM
Britanya İmparatorluğu’nun bu dönemde “sonsuz barış” politikasına bağımlı olarak hareket etmesi ve savunma giderlerini de kısması gerçekten ilginçtir. Savunma giderleri 1840’larda 15 milyon sterlin iken bu rakam 1860’larda 27 milyon sterlinin üzerine çıkmadı. Aynı yılda İngiltere’nin GSMH’si yaklaşık bir milyar sterlindi.
Dolayısıyla İngiltere 19. yüzyılın başından ortasına kadar farklı bir güç odağı olarak dünya hegemonyasına doğru ilerliyordu. İngiltere deniz gücü egemenliği, mali kredi, ticari bilgi ve beceri ile ittifak diplomasi unsurlarını ustaca birleştirdiği için 1815’e gelindiğinde zaten dikkat çekici ölçüde global üstünlük sağlamıştı.
Britanya İmparatorluğu’nun global bir deniz gücüne, ticarete dayalı global bir ekonomiye sahip olması yanında, onu güçlü kılan üçüncü unsur ise bir sömürge imparatorluğu olmasıydı. Sömürgeler yalnızca İngiliz ürünlerine çıkış kapısı olarak kalmadı, şeker, tütün, pamuklu bez gibi çok değerli maddelere de ulaşmayı sağladı. Kölelerin şeker, tütün ve pamuk plantasyonlarında çok ağır şartlarda çalıştırılması hiç tartışmasız insanlık dışıydı.
İmparatorluk 1815-1865 arası yılda 100 bin mil kare oranında genişliyordu. Singapur, Aden, Hong Kong, Lagos gibi yerler stratejik ve ticari amaçlarla alınmıştı. Güney Afrika bozkırları, Kanada çayırlıkları ve Avustralya’nın tenha kırları “beyaz göçmenler” aracılığıyla elde edilmişti. Yerli halkın direnmesi İngiltere’den ya da Hindistan’dan getirilen askerlerle bastırılıyordu. Britanya İmparatorluğu jeopolitik konumunun kendisine sağladığı avantajları usta bir diploması yeteneği ile kullanarak 17. yüzyılda ülke rejimini parlamenter bir meclisin kontrol ettiği monarşiye dönüştürerek ve güçlü bir mali sistem kurarak hem Sanayi Devrimi’ne beşiklik yaptı hem de bu devrimin sonunda 19. yüzyılda dünyada İngiliz hegemonyasını oluşturdu. İngiltere’nin dünya hegemonyası neredeyse 1. Dünya Savaşı’nın sonuna kadar devam etti. Britanya ekonomisi savaş süresince yapılan askeri harcamaları taşıyamadı ve imparatorluk ekonomik çöküşe geçti.
TEK KUTUPLU DÜNYAYA DÖNÜŞME
Daha sonra, Britanya İmparatorluğu’nun yerini yalnız ekonomik ve teknolojik güce değil, aynı zamanda askeri güce de dayandıran Amerika Birleşik Devletleri aldı. ABD’nin dünya üzerindeki ekonomik, teknolojik ve askeri hegemonyası daha ne kadar sürecek?
Paul Kennedy’nin “Büyük Güçlerin Yükseliş ve Çöküşleri” isimli kitabında önemli bir tespiti var: “Askeri güce destek sağlamak için çoğu kez zenginliğe erişmeye ve onu korumak için de çoğu kez askeri güce gereksinim olur. Ancak, devlet kaynaklarının çok büyük bir bölümü varlık yaratmak amacından uzaklaştırılıp askeri amaçlara ayrılırsa, o zaman böyle bir şeyin uzun vadede ulusal gücün zayıflamasına yol açma ihtimali vardır.” Bu teorinin gerçeğe dönüşmesi, 1991’de Sovyetler Birliği’nin çöküşü ile görüldü. Dünya çift kutupluluktan neredeyse tek kutuplu bir hale dönüşmüştü.
21. yüzyılın ilk çeyreğini tamamladığımız bugünlerde, dünya ülkelerinin inanılmaz boyutlarda silahlanma çabaları içine girmesi hem düşündürücü hem de dehşet vericidir. Başını ABD, Çin ve Rusya’nın çektiği ve Avrupa ülkelerinin de onlara ayak uydurmaya çalıştığı bir ortamda “savunma harcamaları”nın büyük boyutlarda artırılmasının nereye varacağı ve ne sonuçları doğuracağını bugünden kestirebilmek pek de kolay değil.
Yapay zekâ ile ilgili gelişmeler, 21. yüzyılın ilk çeyreğine damgasını vurdu. 18. yüzyılda Sanayi Devrimi’nin yarattığı etkiye benzer bir durumun, günümüzde yapay zekânın yaratması bir olasılık. Yapay zekâ konusunda önemli olan, “kontrollü” bir gelişim programının uygulanmasıdır. Büyük güçler arasında, özellikle güvenlik alanlarını etkileyecek, kontrol dışı büyük rekabetin nasıl sonuçlanacağı ve ne gibi sonuçlar doğurabileceği de düşünülürse, dünyanın geleceği “güvenlik açısı”ndan pek parlak görünmüyor.
