Mustafa Kemal Atatürk’ün isteğiyle 1928 yılında İstanbul’da “Büyükdere Meyve Islah Enstitüsü” kuruldu. Bu enstitü bünyesinde 1935 yılında “Meyve Bahçıvanı Yetiştirme Yurdu” açıldı. 1997 yılında özelleştirilen, eğitim öğretim faaliyetlerine son verilen ve zamanla çürümeye bırakılan Atatürk’ün mirası Büyükdere Fidanlığı, Cumhuriyet’in 100 yılında, Ekrem İmamoğlu başkanlığındaki İBB tarafından “Büyükdere Atatürk Fidanlığı” adıyla İstanbul’a ve Türkiye’ye kazandırıldı.
Bu hafta bayrama uygun bir şeyler yazmak istedim. Sizlere bugün, kısa süre önce yeniden canlandırılan Atatürk’ün mirası “Büyükdere Fidanlığı”nın ilham veren öyküsünü anlatacağım.
Atatürk’ün kurduğu Cumhuriyet, sadece Türkiye’de egemenliğin kayıtsız şartsız millete verildiği bir siyasi rejim değil, aynı zamanda Türkiye’nin her bakımdan aydınlanma, çağdaşlaşma ve uygarlaşma projesidir.
Osmanlı’dan Cumhuriyet’e geçilirken Türkiye’de nüfusun yaklaşık yüzde 80’i köylerde yaşıyor ve tarımla uğraşıyordu. Ancak tarım ilkel yöntemlerle yapılıyordu. Çiftçi topraksız, araç gereçsiz, sermayesiz ve bilgisizdi. Yeni kanunlar çıkarmak, çiftçiyi topraklandırmak, çiftçiye kredi vermek, tarım araç gereçleri, tohum ve fidan dağıtmak, köylüyü ve çiftçiyi bilgilendirmek ve modern yöntemlerle tarımsal üretimi artırmak gerekiyordu. Bunun için yeni bir köy ve tarım politikasına, tarım mühendislerine, tarım okullarına, tohum ıslah istasyonlarına, deneme tarlalarına, örnek çiftliklere ve fidanlıklara ihtiyaç vardı.
ATATÜRK DÖNEMİ TARIM POLİTİKASI
Mustafa Kemal Atatürk, “Üreten köylü milletin efendisidir” diyerek yola çıktı. Cumhuriyet Halk Partisi Hükümeti tarafından; 1924’te “Köy Kanunu” çıkarıldı. 1925’te Osmanlı’dan kalan “Aşar Vergisi” kaldırıldı. Çiftçiye uygun kredi vermek için Ziraat Bankası yeniden yapılandırıldı. Atatürk Orman Çiftliği başta olmak üzere örnek çiftlikler kuruldu. Topraksız köylüye toprak dağıtılmaya başlandı. Atatürk, 1 Kasım 1926’da TBMM’de yaptığı konuşmada, “Ziraat teşkilatımızı, ziraat okullarımızı, ziraat faaliyetlerimizi bilimsel yöntemler dâhilinde düzenlemek” gerektiğini söyledi. 1927’de “Ziraat Eğitiminin İyileştirilmesi Kanunu” çıkarıldı. 1929’da Tarım Kredi Kooperatifleri kuruldu. Avrupa’dan tarım mühendisleri getirildi. Tarım öğrenimi için yurtdışına öğrenci gönderildi.1930’da Ankara’da kurulan “Yüksek Ziraat Mektebi”, 1933’te beş bölümden oluşan “Yüksek Ziraat Enstitüsü”ne dönüştürüldü. 1930’da İstanbul, Bursa, İzmir ve Adana’da “Orta Ziraat Okulları” açıldı. Ayrıca “Hayvan Sağlık Memurları Okulu” açıldı. Osmanlı’dan kalan 3 ziraat okulu iyileştirildi ve bunlara ek İzmir, Erzincan, Kastamonu, Konya, Çorum, Sivas, Erzurum, Edirne ve Balıkesir’de 9 yeni “Uygulamalı Ziraat Okulu” açıldı. Bursa, Tekirdağ, Edirne, Antalya, Erzincan ve Diyarbakır’da “İpek Böcekçiliği Okulları” açıldı. Ankara ve Adana’da Tarım Makinist Okulları açıldı. 1943- 1947 yılları arasında 5 Teknik Ziraat Okulu ve 2 Teknik Bahçıvanlık Okulu açıldı. Köylüye tarım araç gereçleri, tohum ve fidan dağıtıldı. Bunun için ülkenin çeşitli yerlerinde tohum ıslah istasyonları, deneme tarlaları ve fidanlıklar kuruldu.
TOHUM ISLAH İSTASYONLARI
1926-1948 yılları arasında İstanbul, Eskişehir, Adapazarı, Ankara, Kayseri, Antalya, Erzurum ve Samsun’da “Tohum Islah İstasyonları”, Ordu, Çorum, Konya, Erzurum, Kayseri ve Atatürk’ün Örnek Çiftliklerinde “Deneme Tarlaları”; İstanbul, Adapazarı, Eskişehir, Ankara, Antalya, Samsun, Bilecik, Lüleburgaz ve Erzurum’da “Tohum Üretme Çiftlikleri” kuruldu. Ayrıca Adana Bölge Pamuk Araştırma Enstitüsü, Rize Çay Araştırma Enstitüsü, Bursa İpekböcekçiliği Enstitüsü, Maltepe Tekel Enstitüsü kuruldu.
Yeniden Canlandırma Projesi Üç Boyutlu Vaziyet Planı Görseli (İBB, Park Bahçe ve Yeşil Alanlar DB Arşivi, 2022)
FİDANLIKLAR
Genç Cumhuriyet, tarım politikaları kapsamında tohum gibi fidan konusuna da büyük önem verdi. Özellikle meyveciliğe ağırlık verildi.
Alman bilim insanı Walter Gleisberg’in hazırlayıp 1936’da Tarım Bakanlığı’na sunduğu “Türkiye Meyveciliği ve Bağcılığı Hakkında Umumi Rapor” doğrultusunda bilimsel çalışmalar yapıldı.
Türkiye’de 1930’larda elma, incir, zeytin, fındık, narenciyeler, fıstık ve kaysı üzerinde çalışmak için Arifiye, Aydın, Giresun, Antalya, Gaziantep, Malatya ve İzmir’de birer “Meyvecilik İstasyonu”; İstanbul, Kastamonu, Niğde, Ankara, Erzincan, Kütahya, Çanakkale, Alanya, Tarsus, İzmir ve Mersin’de birer “Meyve Fidanlığı” kuruldu. İşte o fidanlıklardan biri de İstanbul Büyükdere Fidanlığı’ydı.
BÜYÜKDERE FİDANLIĞI
İstanbul Büyükdere Çayırı; efsanevi Haçlı Ordugâhı, Kabakçı Mustafa İsyanı’nın başladığı yer, Hünkâr İskelesi Antlaşması’yla sonuçlanan gelişmelerin merkezi, çeşitli spor karşılaşmalarının mekânı, tarihi çınar ağacının gölgesinde halkın dinlendiği, eğlendiği güzel bir mesire alanıydı.
Mustafa Kemal Atatürk’ün isteğiyle 1928 yılında Büyükdere Çayırı’nda “Büyükdere Meyve Islah İstasyonu” kuruldu. Bilimsel yöntemlerle meyveciliğin geliştirilmesi amaçlanıyordu. İstasyon, 1930 yılında, dönemin İstanbul Valisi Muhittin Üstündağ’ın yönetiminde, İbrahim Fuat Tezcan’ın müdürlüğünde ve İtalya’dan davet edilen Leopold Bolagna’nın öncülüğünde “Büyükdere Meyve Islah Enstitüsü” adı altında bilimsel çalışmalara başladı. Kuruma 1930-1960 yılları arasında birçok İtalyan meyvecilik uzmanı davet edilecek; kurum çalışanları, devlet desteğiyle, İtalya’da meyvecilik konusundaki bilimsel çalışmalara katılacaktı. Burada, Türkiye’den ve dünyadan getirilen çok çeşitli iyi cins meyve ağaçları dikilerek “damızlık bahçesi” kuruldu, aşılı fidanlar yetiştirildi. İlk fidanlarını 1934 yılında halka dağıtan “Büyükdere Meyve Islah Enstitüsü” teksir, ıslah ve muamelat olmak üzere üç bölüme ayrılmıştı.
Burası, bir taraftan Türkiye’de meyveciliğin gelişmesine katkı sağlarken, diğer taraftan yetiştirdiği çeşitli bitkiler ve doğal, egzotik ağaç türleri ile Türkiye’nin birçok kentindeki park ve bahçelerin ağaç ve süs bitkisi ihtiyacını karşıladı.
Genel olarak yılda 350 bin adet meyve fidanı, fide ve süs bitkisi; 40 bin kiloya yakın da meyve sebze üreten kurum, 300’e yakın meyve çeşidini Türkiye’ye tanıttı.
Büyükdere Meyve Islah İstasyonu (Enstitüsü), 1945’te yapılan I. Meyvecilik Kongresi sonucunda “Büyükdere Bahçe Kültürleri İstasyonu” adını aldı. Kuruluş, 1985 sonrasında “Büyükdere Fidanlığı” diye adlandırıldı.
BAHÇIVAN YETİŞTİRME YURDU
1935 yılında “Büyükdere Meyve Islah Enstitüsü” bünyesinde “Meyve Bahçıvanı Yetiştirme Yurdu” açıldı. Burası aslında bir okuldu. Yurdun temel amacı, meyveciliğin ülke genelinde yayılmasını sağlamak, çeşitli bitkilerin üretimi, bakımı ve hastalıklarla mücadelesi konusunda donanımlı elemanlar, bahçıvanlar yetiştirmekti. Yurtiçinden ve dışından getirilen meyve çeşitlerinin incelenmesi, geliştirilmesi ve ülkede yaygınlaştırılması amaçlanmıştı. Sonraki dönemde süs bitkileri, seracılık, sebzecilik konularıyla da ilgilenilmeye başlandığından kuruluşun adı “Pratik Bahçıvan Yetiştirme Yurdu” olarak değiştirilecekti.
İSTANBUL'DAKİ KÖY ENSTİTÜSÜ
Büyükdere Pratik Bahçıvan Yetiştirme Yurdu’na İstanbul’un çevre köylerinden ilkokulu bitirmiş köylü çocukları alındı. Çocuklar burada gündüzleri bahçe ve tarlalarda uygulamalı, akşamları da teorik eğitim öğretimle yetiştirildiler.
Atatürk, işe dayalı pratik eğitimi savunuyordu. 1924 yılında Türkiye’ye davet edilen dünyaca ünlü eğitim kuramcısı John Dewey hazırladığı eğitim raporunda, tarımsal alanlarda çiftlik okullarının açılmasını, eğitimin yaşanılan çevreye göre biçimlendirilmesini ve deneyim yoluyla öğrenmeye önem verilmesini önermişti.
1926 yılında Eğitim Bakanlığı “On Yıllık Gelişme Planı” hazırlamıştı. Buna göre tarım bölgelerinde çiftlik okullarının açılması ve bulunulan çevreye uygun müfredatın uygulanması planlanmıştı. 1931 CHP Kongresi’nde köy okulları programına “tarım derslerinin” konulması kararlaştırılmış, 1935 CHP Programı’nda ise köy eğitimi üzerinde durulmuştu. 1936 yılında başlayan Köy Eğitmenleri Projesi ve 1940 yılında hayata geçirilen Köy Enstitüleri üretime dönük, uygulamalı ve pratik eğitimöğretimi esas alıyordu.
Bu bağlamda, Büyükdere’deki Pratik Bahçıvan Yetiştirme Yurdu’nu -Elif Soylu, İpek Kay ve Deniz Tümerdem’in “Büyükdere Fidanlığı Tarihi” adlı makalelerinde de belirtikleri gibi- “Marmara Bölgesindeki (veya İstanbul’daki) Köy Enstitüsü” olarak adlandırmak mümkündür. Çünkü burada, çoğunluğu İstanbul ve civarındaki illerden gelen köy çocukları, uygulamalı ve teorik eğitim öğretimden geçirilerek eğitimli bahçıvanlara ve üretim yapan bireylere dönüştürülüyordu. (Atatürk’ün Mirası Büyükdere Fidanlığı, s. 100)
Yurdun (okulun) eğitim süresi 1947 yılında iki yıldan üç yıla çıkarıldı. Eğitim ilk yıl çiçekçilik, ikinci yıl meyvecilik, üçüncü yıl ise meyveli-meyvesiz fidanlar olmak üzere üç yıla yayıldı. Okuldaki dersler, tarım dersleri ve genel kültür dersleri olarak ikiye ayrılmıştı. İlkokulu bitirip yurda (okula) alınan öğrenciler, gün boyu tarlada tohum, fidan ve damızlık alanlarında çalışıyor, sonra da akşam iki saat teorik ders görüyordu. Üretim mekânı olarak, eğitim, üretim ve tadilattamirat birimleriyle kendi kendine yeter yapıdaydı. Yurt binasında derslik, yemekhane, misafirhane, yatakhane, banyo, revir, depo birimleri vardı. Müdür, idari kadro, memurlar, usta ve ustabaşılar lojmanda kalırken, öğrenciler yurtta kalırdı. Öğrencilerin yemekhane, yatakhane, giyecek gibi tüm ihtiyaçları karşılanıyordu. Öğrencilere ayrıca temel ihtiyaçları için yevmiye de veriliyordu. Ayakkabıları Beykoz Kundura’dan sağlanıyordu. Okuldan “bahçıvan usta” diplomasıyla mezun olan öğrencilerden iki yıl fidanlıkta staj yapanlara “bahçıvan ustabaşı” ehliyeti veriliyordu. Öğrencilere ayrıca köylerinde yapabilecekleri arıcılık, tavukçuluk, sütçülük ve hayvan bakımı konusunda da bilgiler verilmesi öngörülmüştü. Okulu bitirip köylerine dönmek isteyenlere bahçıvanlık araç gereçleri, arı kovanları, meyve fidanları ücretsiz verilirken, köyünde toprağı olmayanlara toprak da sağlanıyordu. Buradan mezun olup köylerine dönmek istemeyenler ise kamu ve özel kurumlara yönlendiriliyordu. Büyükdere Pratik Bahçıvan Yetiştirme Yurdu, 1935- 1992 yılı arasında 1000’e yakın diplomalı bahçıvan usta ve ustabaşı yetiştirdi.
YENİDEN DOĞUŞ
Büyükdere Fidanlığı, 1997 yılında özelleştirildi. Böylece -Prof. Dr. Yasin Çağatay Seçkin’in ifadesiyle- tarihsel ve kültürel değeri zarar görmeye başladı. Buradaki eğitim ve üretim faaliyetleri sona erdi. Yapılar kaderine terk edildi. Daha sonra Çayırbaşı-Sarıyer Tüneli inşası ve Bahçeköy Yolu’nun genişletilmesi sırasında buradaki sera, lojman, dershane ve laboratuvar gibi yapılar yıkıldı. 2000’li yılların başında fidanlık perişan halde çürüyordu. (Atatürk’ün Mirası Büyükdere Fidanlığı, s. 199-200)
Atatürk’ün tarihi mirası Büyükdere Fidanlığı, İBB Başkanı Ekrem İmamoğlu’nun vizyonu, İBB’nin ilgili birimlerinin çabasıyla kısa bir süre önce “Büyükdere Atatürk Fidanlığı” adıyla yeniden ayağa kaldırıldı. (300 bin metrekare) Harabe haldeki Büyükdere Fidanlığı, Cumhuriyetin 100. yılında, bahçıvanlık okuluna, hayat boyu öğrenme merkezine, kreşe, kadın-aile birimine, kütüphaneye, atölyelere, yerel tohum üretim merkezine ve düzenlenmiş yeşil alanlara sahip yaşayan bir tarihi mekân olarak yeniden canlandırıldı. Ekrem İmamoğlu başta olmak üzere bu projede emeği geçen herkesi gönülden kutluyorum.
Şimdiden iyi bayramlar.
---
Kaynaklar:
- Atatürk’ün Mirası Büyükdere Fidanlığı, Haz. Yasin Çağatay Seçkin, İstanbul, İBB Yayınları, İstanbul, 2023.
- Arif Turhan Atay, “Türk Tohum Islahının Tarihçesi”, Tarım ve Mühendislik, 2006, S. 78-79.
- Birinci Köy ve Ziraat Kalkınma Kongresi Raporları, Ankara, 1939.
- Tarih IV, Kemalist Devrimin Tarih Dersleri, (1931-1941), İstanbul, 2004.
- İlhan Tekeli, Selim İlkin, Cumhuriyetin Harcı: Köktenci Modernitenin Ekonomik Politikasının Gelişimi, İstanbul, 2004.
- Türk Ziraat Tarihine Bir Bakış, İstanbul, 1938.
