Endülüs İslam Devletleri döneminde, Ebu Bekir b. Ömer, Ebu Mervan Hayyan b. Halef, Abdülvahid el-Marrakuşî, İbnü’l-Faradî, İbn Başkuval, İbnü’l- Abbar, İbn Yahya, Said b. Ahmed el-Endelusî gibi ünlü tarihçiler yetişmiştir.
Abdullah b. Abdülaziz el-Bekrî ünlü bir coğrafyacıydı. El-Mesalik ve’l-Memalik (Yollar ve Hükümdar Ülkeleri) adlı yapıtı ülkelerarası yol gösterici bir kılavuz olarak kaleme alınmıştı.
Ortaçağın dünyaca en tanınmış coğrafyacılarından biri olan Ebu Abdullah Muhammed el-İdrisî, Cordoba’da okumuştu. Sicilya Kralı II. Rugerro’nun isteği üzerine Palermo’da Kitabü’l- Rucari’yi (Rugerro’nun Kitabı) yazdı. Bu kitapta, dünyayı yedi iklim bölgesine; her iklim bölgesini de on bölüme ayırıyordu. Bu yedi bölümden her biri de ayrıntılı bir harita ile resimlenmişti. Bu haritalar ortaçağ haritacılığının zirvesi oldu.
İspanyalı Müslüman astronomi bilimcileri arasında Cordobalı El-Mecritî, Toledolu Ez-Zerkalî ve Sevillalı İbn Eflah ilk göze çarpanlardır. Cordobalı Ebu İshak el-Bitrucî de Batlamius astronomisine karşı olan görüşleriyle tanınmıştır. El-Bitrucî, yıldızların birbirine göre durumlarını anlatan Kitabü’l Hey’e adlı eseriyle Kopernik’e yol göstermiştir. Mesleme bin Ahmed, El-Harizmî’nin astronomik tablolarını İspanya’ya göre değiştirdi. Toledo’lu İbrahim ez-Zerkalî astronomik aletleri geliştirerek büyük bir ün kazandı. Kopernik onun “yıldız yakalar” diye de bilinen usturlap hakkındaki eserlerinden söz eder. Astronomik gözlemleri zamanın en mükemmel gözlemleriydi; gezegenlerin hareketlerini gösteren ve Toledo Tablosu diye anılan tablosu, uzun zaman bütün Avrupa’da kullanıldı.

***

Cebir, analitik geometri gibi trigonometri bilimi de geniş çapta Müslümanlar tarafından kurulup geliştirildi. Sıfır rakamının Avrupa’ya geçişi de Müslümanlar aracılığıyla Endülüs üzerinden olmuştur.
Endülüs’te yetişen Müslüman tıp bilimcilerinin en önemlilerinden biri Ebu Mervan İbn Zühr’dür. Batı dünyasında “Avenzoar” diye tanınır. Tıp alanında yazdığı altı kitaptan üçü günümüze kadar gelmiştir. Bunlardan en değerlisi tedavi ve perhizle ilgili olan, dostu İbn Rüşd’ün isteği üzerine yazdığı El-Teysir fi’t-Müdâvât ve’t-Tedbir adlı yapıtıdır. İbn Zühr’ün özelliği klinik tasvirlerinin üstünlüğündedir. Yapıtı Avrupa tıbbını çok etkilemiştir. İbn Zühr, Er-Razî’den sonra İslam dünyasında yetişmiş en büyük klinik uzmanıdır.
Diğer bir tıp uzmanı ise III. Abdurrahman’ın saray hekimi olan Ebu’l-Kasım ez-Zehravî’dir. En büyük Müslüman cerrahı olarak bilinen ez- Zehravî’nin Et-Tasrif limen Aceze ani’t-Tealif adlı tıp ansiklopedisi üç cerrahi kitabından ibaretti. Latinceye çevrilerek İspanya ve Avrupa’daki tıp okullarında cerrahi el kitabı olarak okunmuştur. İbn Sina’nın El Kanun adlı yapıtının 1500 yılına kadar 16 baskısı yapılmış, 1650 yılından sonra da okunarak tarih boyunca en çok okunan tıp kitaplarından biri olmuştur.
İspanya’da yetişen botanikçilerden biri Ebu Cafer el Gafikî’dir. Onun ilaç yapılan şifalı bitkilerle ilgili El-Edviyetü’l-Müfrede adlı önemli bir yapıtı vardır. Yine Yahya bin Muhammed bin Avvam’ın ziraat konusundaki El-Filaha adlı yapıtı 585 bitki türünden söz eder. Aşı yapma tekniği, toprağın yapı özellikleri, gübreleme usulleri, ağaç ve üzüm köklerine arız olan çeşitli hastalıkların belirti ve görünüşleri ile bunların tedavi yollarını açıklar. Önemli bir eczacı olan Ahmed bin el-Baytar aynı zamanda bir botanikçidir. Onun El-Muğnî fi’l-Edviyeti’l-Müfrede adlı yapıtı, tıbbi tedavi ile ilgili maddeleri kapsar. El-Cami fi’l-Edviyeti’l-Müfrede adlı yapıtı ise şifa veren ve kendilerinden ilaç yapılan hayvan, ot ve minerallerden bahseder. 1400 konu işlenen yapıtın kısmen Latinceye çevirisi olan Simplicia,1758 yılında İtalya’da Cremona’da basılmıştır.

***

Bu yazımda bilerek felsefeyi ele almadım. Çünkü felsefe ile İslam uygarlığının çöküşünün nedenleri arasında bağlantılar vardır.
Yukarıda ancak küçük bir bölümü verilen büyük bir uygarlığın aydınlıktan karanlığa doğru gerilemesini gelecek bölümde ele alacağız.