Eskimeye ayarlama, bir ürünün faydalı ömrünün ayarlanarak üretilmesidir; başka bir deyişle bilerek ve isteyerek; yapay biçimde düzgün çalışmayı durduracağı, onarılması ya da değiştirilmesinin gerekeceği bir zamanı oluşturmaktır. Malların ya da ürünlerin kasıtlı olarak uzun süre dayanmayacak şekilde tasarlanıp üretildiği durumlara “planlı eskitme”, “erken eskime”, “eskimeye ayarlama”, “eskime tuzağı” denmektedir. Ürün olması gereken sürede eskimesine, kullanılabilirliğini yitirmesine yönelik bir tür zamanından önce eskimeye “ayarlanır”. Dolayısıyla tüketiciye kurulmuş bir “tuzaktır”. 

UZUN ÖMÜRLÜ ÜRÜNE VEDA

Yeni teknolojilerin geliştirilmesi ve “Dördüncü Sanayi Devrimi” ile birlikte hepimiz, “uygun görülen zaman geldiğinde” bozulan, geçerliliğini ya da popülaritesini yitiren elektronik aygıtları güncel tutabilme çevrintisinde yitip gitmemeye çalışıyoruz. Bir düşünün ülkeler kaç kez elektronik aygıt sistemlerini ve donanımlarını değiştirmek zorunda kaldı? Bu yaşa kadar kaç televizyon, kaç kamera, kaç cep telefonu ya da kaç bilgisayar değiştirdik? Sürekli yenilenen teknolojiler sıraya dizilip teker teker sunulmadı mı? 

Kimileri ürünlerin çabucak eskimesini ayarlamayı ekonomiyi canlandıran bir yaklaşım olarak savunmaktadır. 1929’daki çöküşe benzer ekonomik krizlerin önlenmesiyle ilgili olarak ilk kez emlak komisyoncusu Bernard London tarafından bir rapor kaleme alınmıştır. 1932 tarihli bu raporda London, ekonomik çöküşü önlemeye yönelik çeşitli önerilerde bulunmuştur. Bu görüşü savunanlara göre çabucak eskime ve hızlı yenilenmeden oluşan bir piyasanın uzun ömürlü ürünlere yavaş yenilendiği piyasalardan daha iyi olduğunu düşünmektedirler. 

TÜKETİCİ FARKINDALIĞI

Sonuçta bu yaklaşım bir büyüme stratejisi olarak görülmeye hatta birçok ürünün piyasa stratejisine en baştan dahil edilmeye başlandı. Erken eskime ayarı, özellikle oluşturdukları karteller olmak üzere uluslararası şirketler sayesinde küresel ekonominin en yaygın yöntemlerinden biri haline gelmiştir. Bu yaklaşımlarla ilgili tüketici farkındalığı etkin reklam kampanyaları ile ortadan kaldırıldı. O ürünün yenilenmesiyle ilgili harcamaların tüketici çoğunluğunca göze almalarını sağlayacak teknikler geliştirildi.

Belirli aralıklarla yeni bir ürüne geçmek, sınırlı kaynakların tüketiminde ve atık oluşumunda artış anlamına gelir. Erken eskimeye ayarlanmış ürünler çevre ve çevre sağlığı açısından doğal kaynakları sömüren, atık yükünü artıran çevre düşmanı bir savurganlık ve sahtekârlıktan başka bir şey değildir. Sözgelimi bilgisayar ve diğer elektronik bileşen atıklarının dev boyutlardaki küresel yükünde hızlı teknoloji değişimi ve düşük başlangıç maliyetinin yanı sıra erken eskime ayarının da çok büyük etkisi olmuştur. 

DÖNGÜSEL EKONOMİ

Piyasa başarısı için her yolu geçerli sayan bir üretici için daha ilk denemede kendini ele veren bir ürün yerine belirlenmiş bir sürede eskimeye ayarlanmış ürün çok “masum” bir yöntem sayılabilmektedir. Kötü niyetli üreticilere çok çekici gelen bu yaklaşım önemli boyutta olumsuz dışsallık nedenidir. 

Hammadde tüketiminin azaltılması ve atıkların yeniden kullanılmasına dayanan döngüsel ekonomi ilkesinin yerleşmediği; çevre sorumluluğunun ve tüketici bilincinin gelişmediği ülkelerde bireyler eskimeye ayarlanmış ürün tuzağına çok kolay düşmektedir. Kullandığımız aygıtın bakım ve onarım gereksiniminin nasıl olup da garanti süresinin dolmasından hemen sonra ortaya çıktığını ya da elinizdeki aygıtın işlevlerinin yüzde kaçını kullandığınızı düşünmeye başlamanın tam zamanıdır.

PROF. DR. ÇAĞATAY GÜLER