Rusya’nın Ukrayna’yı işgali esnasındaki eylemleri sebebiyle, özellikle Batı medyasında, Rusya lideri Putin’in, Rus asker ve subayların, uluslararası ceza yargılaması mekanizmasında, Uluslararası Ceza Mahkemesi’nde (UCM) yargılanıp yargılanamayacağı çok tartışılmaktadır. 

Uluslararası ceza yargılaması bakımından, sorulması gereken sorular vardır. Bir ceza yargılaması yapılacaksa bu yargılamayı hangi mahkeme yapabilir? Beş daimi üyesinden biri Rusya olan BM Güvenlik Konseyi’nin (BMGK), bu noktada işlevi olabilir mi? Putin ve üst düzey subaylar hakkında soruşturma/ kovuşturma yürütülebilir mi? Yargılama sonucu hüküm verildiğinde, hükmü icra edebilecek mekanizma var mıdır?  

YETKİLERİ VAR

Uluslararası Ceza Mahkemesi’nin Latince Ratione Loci olarak ifade edilen, yer yönünden, yetkisine göre suçun işlendiği ülkenin veya işleyen kişinin tabi olduğu devletin, sözleşmeyi imzalamış olması gerekir. Bu iki duruma tabi olan devletler, resmi başvuru yapmalıdır. BMGK, karar alarak UCM’yi yetkilendirirse yargılama söz konusu olabilir. Ancak Rusya, BMGK’nin beş daimi üyesinden biri olduğundan, bu pratikte mümkün değildir. 

Mahkemenin zaman yönünden yetkisi “Ratione Temporis”, hangi zaman dilimi için yargılama yaptığına dair yetkisidir. Ukrayna ve Rusya, UCM’yi teşkil eden Roma Konvansiyonu’na taraf değildir. Ukrayna; 2014’te UCM’nin Ukrayna topraklarındaki yetkisini, sadece 22 Kasım 2013 ve 22 Şubat 2014 tarihlerine ilişkin olarak, 2015’te ise süre kısıtlaması olmaksızın tanımıştır. Bu nedenle UCM Başsavcısı Karim A.A. Khan QC, 28 Şubat 2022’de yeni bir soruşturma başlattığını duyurmuştur. Dolayısıyla savaşan devletlerin konvansiyona taraf olmaması sebebiyle, mahkemenin yargı yetkisinin olmadığı itirazları, Ukrayna’nın 2015’te verdiği yetkiyi kullanması bakımından yerinde değildir.  

Mahkemelerin kişi yönünden yetkisi (Ratione Personae) ise mahkemenin kimler hakkında yargılama yaptığına dairdir.  Bu yetki her zaman gerçek şahıslar olarak anlaşılmalıdır. Ukrayna topraklarında işlenen suçlara ilişkin fiili bizzat gerçekleştiren ve emri veren siyasi ve askeri liderler için yargı yetkisi kabul edilebilir. 

UKRAYNA’YA BAĞLI

Mahkemelerin suç tipi yönünden yetkisi (Ratione Materiae) ise mahkemenin hangi suçlar hakkında yargılama yaptığına ilişkindir.  Uluslararası ceza yargılaması insanlığa karşı suçlar, saldırı suçu, savaş suçu ve soykırım olarak tasnif edilir. Ukrayna; 2015’te mahkemenin yetkisini Soykırım, insanlığa karşı suçlar ve savaş suçları kapsamında tanımıştır. Dolayısıyla mahkeme, bu üç suç kapsamında soruşturma yürütebilir. “Barışa Karşı Suçlar (Saldırı Suçu)” kapsamında bir soruşturma yürütülmesi, bu haliyle mümkün değildir. 

Bu soruşturmanın kapsamı ve etkisi, mahkemenin tamamlayıcılık ilkesi gereği, Ukrayna’nın eşgüdüm yeteneğine bağlıdır. Dava açabilmek için somut delillere dayalı kuvvetli suç şüphesi gerekir. Delillere ulaşabilmek, ancak devlet ve UCM yetkililerinin eşgüdümüyle mümkündür. Soruşturmayı akamete uğratabilecek en önemli husus, mahkemenin kolluk gücünün olmamasıdır. Üye devletlerin icra ve infaz olanaklarını kullanan mahkeme, bir şüpheli hakkında yakalama kararı çıkarabilir. Ancak bu kararı icra edecek güç olmadığından, mahkemenin işlevselliği tartışmalı, caydırıcılığı ise tartışılmazdır.

AV. BARAN GÜNEŞ