Okuyacağınız yazıyı 1 Mart 2009 tarihinde Hürriyet gazetesinde yayımlamıştım. Demek ki “günün mana ve önemine” uygun görmüşüm. Yazı, ruhsal yapısıyla, yer aldığı kitabın adıyla (Direnen Cumhuriyet¹) bugün çok daha iyi örtüşmekte:

***

[Can Yücel’in Türkçe söylediği “Herboydan, Dünya Şiirinden Seçmeler”, Seçilmiş Hikâyeler Dergisi yayınları tarafından 1957 yılında yayımlanmıştı. Hey gidi günler! Bu kitapdaki bütün şiir söyleyişleri (çevirileri) birer Türkçe başyapıtıdır.

Yıllardır unuttuğum kitabı, şiir kitapları arasında araya araya buldum. Bulduk. İsa’dan önce 500 yıllarında söylenmiş şu halk şiiri için aramıştım: “Köpek var taş yok / Taş var köpek yok / Taş var köpek var / Ama kralın köpek / Sıkıysa at taşı.”

Hazır kitabı açmışken bir şiir daha aktarayım. Bu şiirde de binlerce mesel ve hisse gizli. Mathias Lübeck’in “Tanrıyla Milli Eğitim” şiiri :

“Çözülür demiş Faust bu kâinatın sırrı. / Ve bu yüzden çarpılmış Tanrının cezasına; / Demek ki hikmetinden sual olmayan Tanrı / Razı değil milletin okuyup yazmasına.”

1950-1960 arası, demokrasi vaatleriyle iktidara gelen Demokrat Parti’nin  CHP’nin tek parti yıllarını mumla arattığı bir zorbalık dönemiydi. İşte bu on yıllık dönemde bizim kuşağın şairleri, yazarları, tiyatrocuları, ressamları, sanatçıları ve gazetecileri hep birlikte Cumhuriyet Rönesansı’nı yarattılar.

O zamanki MİT’in ajanları sokaklarda, sinemalarda, meyhanelerde peşlerindeydi. Onlara komünist casus ve ajan muamelesi yapardı. Hiçbirinin iş garantisi yoktu. Bütün 1 Mayıslarda teyakkuza geçen asker ve polis bir gece önceden bazılarını gözaltına alırdı.

6-7 Eylül fesat ve faciasını tezgâhla-yan hükümet, olayların kışkırtıcısı olarak 1940 kuşağının “mimli” (!) yazarlarını gözaltına alıp hapse tıkmıştı.

Şairlerimizin, hikâyecilerimizin, romancılarımızın birçoğu kitaplarının adları yüzünden, kitaplarındaki bir dize ya da bir cümle  yüzünden göz altına alınmış ve 141-142’den mahkûm edilmişlerdi. Hiçbirinin ne devlette ne de özel teşebbüste iş garantisi vardı. Bir gün, herhangi biri, karısı ilk çocuğunu doğurduğu gün, işyerinin kapısı önünde bulabilirdi kendini.

O on yıl içinde ve daha sonra  “kralın köpeği”ni küçümseyip adam yerine almadan kralı taşlamayı göze aldılar. Ve bunun bedelini ödediler. Gene ödemeye hazırlar!

Faust gibi evrenin sırrını çözmeye çalıştılar. Kendileri için ve sonraki kuşaklar için çeviriler yaptılar. 12 Mart’larda, 12 Eylül’lerde “Manifesto”yu yayımlayan Süleyman Ege misali sürüm sürüm süründüler, yayımladıkları kitaplar SEKA’da hamur haline getirildi.

O zamanlar şiir kitapları 4 bin adet basılırdı ve bunun 2 bin kadarı sadece İstanbul’da dağıtılırdı. İstanbul’un nüfusu 2-3 milyon kadardı.

Türkiye’nin en küçük il ve ilçesinde mutlaka bir “Devrimci Kitapçı” vardı. Romanların ilk baskıları 30 bin, 50 bin yapılmıyordu; şimdiki gibi 100 binler satan romancılarımız yoktu. Nobelsizdik. Ama üçüncü hamur kâğıda basılan, ciltleri dağılan romanları yazan romancılar günümüz romancılarından çok daha saygı görmekteydiler.

O zamanlar, bizim kuşağın “kral”ı taşladığını gören “kralın köpekleri” kuyruklarını kısıp sıvışırlardı. Kuyruk acıları bundandır! Günümüzde, kralı taşlamak yerine kralın köpeğine özenen yazıcılar bile var. Demek ki geçmişten ders çıkarmamışlar: Kralın köpeği suretinde Cumhuriyetin duvarlarına siymektense, efendisiz sokak köpeği olup taşlanmak evladır!]²

*** 

Halkın gözünde şairler bütün yazarlardan çok daha önemliydi. Yalvaç ve sözcü muamelesi görürlerdi. 1910,1920, 1930 doğumluların şiir kitapları romanlardan çok daha fazla satarlardı ve onlardan çok daha fazla mapus damına girerlerdi. Askerliğini yaparken 5 yıl hapis cezasına mahkûm edilen Orhan Kemal o sırada şiir yazmaktaydı. Hapishanede Nâzım Hikmet’in tavsiyesi üzerine roman yazmaya başladı.

Kimileri karanlığı görür ama şair karanlıkta görür! Şiir ufuklarda yükselen nazenin balon değildir, aydınlatma bombası olmalıdır!

1 Destek Yayınları, 2010, s.67

2 Hürriyet, 1.3.2009