Resmen 9 Eylül 1923 tarihinde Halk Fırkası unvanı ile kurulan partinin gerçek kuruluş gününü, Mustafa Kemal, partinin ikinci kurultayında Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk cemiyetlerinin bir çatı altında toplanması kararının alındığı 4 Eylül 1919 olarak açıklamış; fırkanın unvanı da CHP’ye dönüşmüştür.

CHP’nin çok partili siyasal yaşamda etkinliği; (1) 1950-80 yılları; (2) SHP dönemi; (3) yeniden açılış 1992 sonrası olarak üç dönemde incelenebilir.

14 Mayıs 1950 seçiminde yüzde 40.0 oy olarak muhalefet görevini üstlenen CHP, muhalefette kaldığı yıllarda da ülkenin toplumsal, siyasal, kurumsal yapısını etkileyecek önerilerde bulunmuş, bu yönde savaşım vermiş, etkili de olmuştur. CHP, 1953 kurultayında “hukuk devleti, yargıç bağımsızlığı, ikinci meclis, anayasa mahkemesi, üniversite özerkliği, yargıçlar şûrası, grev ve lokavt hakları ilkelerini” benimseyerek programına almıştır. 1957 milletvekili seçimi şaibeli bir seçim olup DP muhalefet partilerinin işbirliği yapmasını önlemiş sağlıklı oy sayımına dayanmayan resmi açıklamalara göre de muhalefetten daha az oy almasına karşın, uygulanan seçim sistemi sayesinde iktidarda kalmayı başarmıştır. 1957 seçimi, oyla iktidara gelen sağcı partilerin, her türlü yola başvurarak iktidarda kalma tutkusunun örneği olmuştur. Seçimde oyunu yüzde 40.6’ya yükselten CHP İlk Hedefler Birdirgesi yayımlayarak iktidara geldiğinde antidemokratik yasalar kaldıracağını, anayasayı, halk egemenliği, sosyal, adalet, hukuk devleti, toplumsal güvenlik ilkelerine bağlı kalarak değiştireceğini; tüm idari işlemlerde yargı denetimini gerçekleştireceğini kamuoyuna açıklayarak taahhüt etmiştir.

CHP 1961 milletvekili seçiminde yüzde 36.7 oranında oy alarak birinci parti olmasına karşın TBMM’de çoğunluk sağlayamadığından, 1961-5 döneminde İsmet İnönü başkanlığında koalisyon hükümetleri ülkeyi yönetmiştir. Bu dönemde İlk Hedefler Bildirgesindeki taahhütler yaşama geçirilmiş, Devlet Planlama Teşkilatı kurulmuş, KİT’ler yeniden organize edilmiş, kurumsal yapı yenilenmiş I. BYKP hazırlanarak uygulanmasına başlanmış, düşük enflasyonla, yüksek büyüme hızlarına ulaşılmıştır. Kıbrıs olayları, ardından L. Johnson mektubu, İsmet Paşa, ABD’ye görüşmeler için gitmişken koalisyon ortağı sağcı partiler tarafından hükümet düşürülmüştür.

CHP, 1965 yılında; devletçilik, laiklik, halkçılık, reformculuk, sosyal devletten yana olma ilkelerini Ortanın Solu sloganı altında özetlemiştir. CHP 1973 milletvekili seçiminde yüzde 33.3 oy alarak birinci parti olmuş, Bülent Ecevit başkanlığında Milli Selamet Partisi ile koalisyon yaparak Kıbrıs Barış Harekâtı’nı gerçekleştirmiştir. CHP, 1977 milletvekili seçiminde de yüzde 41.4 oy alarak yine birinci parti olmasına karşın, seçim sisteminin farklılığı nedeniyle TBMM’de çoğunluk sağlayamamış, Bülent Ecevit başkanlığında bağımsız milletvekilleriyle ortak hükümet kurulmuştur. Kıbrıs Barış Harekâtı sonrası emperyal güçler cezalandırıcı yaptırımlar, ambargolar uygulamaya başlamış, ülke içindeki uzantıları da spekülatif hareketleriyle destek verince ithalat zorlukları başlamış, kuyruklar oluşmuş, enflasyon hızlanmış, 1979 ara seçimi yenilgesi üzerine de Bülent Ecevit istifa etmiştir.

CHP, 1950-80 döneminde DP’nin kazandığı açıklanan şaibeli 1957 seçimi dahil yapılan sekiz milletvekili seçiminin üçünde birinci parti olarak kurduğu koalisyon hükümetleriyle iktidar olmuş, bu dönemde CHP’nin oy oranı, 1977 seçiminde yüzde 41.4’e değin yükselmiş, ortalama yüzde 35.0 düzeyinde gerçekleşmiştir.

ABD, uygulamaya başladığı GOP (BOP) kapsamında Türkiye için ekonomik sistem olarak serbest pazar ekonomisini, siyasal düzen olarak da ılımlı İslamı uygun görmüş; 1980 askeri darbesiyle de planını uygulamaya koymuş; gerçekleştirmek üzere de kısıtlı vetolu bir seçimle Turgut Özal iktidara getirilmiş, Türk-İslam sentezi alalamasıyla da Cumhur İttifakı’nın nüvesi oluşturulmuştur. Öngörülen düzende antiemperyalist, devrimci, devletçi, laik CHP’nin yerin olmadığından, parti 1981 yılında kapatılmıştır.

1980 sonra CHP tabanını altı ok sembolü ile Sosyal Demokrat Halkçı Parti temsil etmiştir. SHP 1989 yerel seçimlerinde yüzde 29 oy alarak birinci parti olmuş, belediye başkanlığı seçimlerinde oy oranını yüzde 32.8’e yükseltmiş, tüm büyük iller dahil 39 ilin belediye başkanlığı ile 652 belediye başkanlığını kazanmıştır. DYP ile kurduğu koalisyon hükümeti ile de ülke yönetiminde Özalizmi tasfiye etmiştir. SHP, yeniden faaliyete geçmesi üzerine CHP’ye katılmıştır. CHP, emperyal güçlerin, onların yerli uzantılarının, Cumhuriyet karşıtlarının daima hedefinde olmuş; kapatılmış, tasfiye edilmeye çalışılmış; ancak CHP tabanı her zaman Türkiye’yi, Cumhuriyeti, Mustafa Kemal Atatürk’ün mirasını sahiplenmiştir.