“Zıpkın atıldı; vurulan balina fırlayıverdi ileri. Ateş hızıyla boşalan ip birden bir yere takıldı. Ahap ipi kurtarmak için eğildi; kurtardı da. Ama tam o sırada ipin fırlayan bir halkası boynuna dolanıverdi. (…) gemicilerin görmesine bile vakit bırakmadan aldı götürdü onu.”

Herman Melville, Moby Dick’te, Kaptan Ahab’ın büyük beyaz balinayı yakalayıp yok etme saplantısını ve av sürecini, olağanüstü bir cüretle, delice yönetmesini anlatır. Sonuçta yolculuk bir intikam ve kendi kendini yok etme görevine dönüşür. Önce bacağını alarak onu sakat bırakan balinanın getirdiği son ise ölümdür. Gemi sulara gömülür, her şey biter: “Ve denizin alabildiğine geniş kefeni dalgalanmaya başladı.”

Melville, 1819’da New York’ta doğdu. Babası, yüklü bir borç bırakarak öldüğünde, on üç yaşındaydı. Çeşitli işlerde çalışarak geçirdiği beş yılın ardından, on sekiz yaşında gemici oldu. Uzun yolculuklar yaptı, Güney Denizlerinde balina avına çıktı, bir adada yamyamlara esir oldu. Kurtarıldıktan sonra yeniden denizlere açıldı ama iş zordu, otuzunda evine döndü. Yazarlık pırıltısından yoksun olmasa da, ortalama bir hayal gücüyle deneyimlerini yansıttığı birkaç beylik kitapla ün kazandı ve büyük edebi eserleri keşfe koyuldu.

Moby Dick, 1851’de yayımlandı ve okurlar ve eleştirmenlerce beğenilmedi. Kimileri romanı bir kötülük ve delilik alegorisi saydı, kimileri de zıtlıklar karışımı olarak gördü. Yazarın, dinsizlikle ahlakçılığı, çılgın hayallerle doğruluk söylemini, mevcut ekonomik gücü meşrulaştırma ile suçlu çıkarma gibi çelişkili fikirleri, kafa karışıklığına yoruldu ve roman çorbaya benzetildi. Melville, hayal kırıklığına karşın bir süre daha yazdı, iki yıl sonra en önemli eserlerinden birini, Wall Street’i anlatan “Kâtip Bartleby” öyküsünü yayımladı. Paranın hükmündeki bir dünyanın sınırlarını kayıtsızlık ve inatla ihlal eden kahramanı Bartleby, onun özgür ve tehlikeli bir yazar olma arzusunun ifadesiydi belki de. Ancak yine ilgisizlik ve anlaşılmazlıkla karşılandı. “Yazmak istediklerim para getirmiyor, öteki tarzda yazabilmem de mümkün değil,” diyerek yazmaktan vazgeçti. New York gümrüğünde çalıştığı ve edebiyattan uzaklaştığı son otuz dört yılında hiç kitap yayımlamadı. 1891’de öldüğünde kimsenin hatırlamadığı bir yazardı. Değerinin bilinmesi ve yerine konması için zamana ihtiyacı vardı.

***

Moby Dick’in, çılgın bir intikam yolculuğu öyküsünden çok daha fazlası olduğu ve gerçekte, tehlikeli bireylerin hem içinde hem de dışında bulunan bütün kötülük öğelerini içeren ezoterik bir anlam taşıdığı epey sonra yazılıp söylenmeye başlandı. D.H. Lawrence, 1923’te Moby Dick’in “Tarif edilemeyecek kadar korkunç bir av” ve yaşlı balinanın kesinlikle bir sembol olduğunu saptadı. Av, kapitalizmin, fanatizmin ve doğayı acımasızca sömürmenin alegorisiydi ve kaçınılmaz biçimde yenilgi ve yok oluşla sona erecekti. 1941’de yapılan bir başka önemli değerlendirme de, Ahap’ın, diğer insanları yalnızca “isteklerinin gerçekleşmesi için gerekli kollar ve bacaklar olarak gören, ruhları kavruk ve tükenmiş” kişileri temsil ettiğiydi. Bunlar “kendi amaçlarının çoğunluğun arzusuyla çakıştığından emin, mutluluğa kayıtsız ve peşinden koştukları dışında her şeye kör”düler. Bu tanım, özünde faşizmi barındıran bir zorbalığı ifade ediyordu.

***

Melville’in, yazdığı dönemin çok satan ve çok okunup tutulan gürültücü yazarlarını adının üstünden silkeleyip gömmesi uzun sürdü. Ama o bunun sayısız örneğinden yalnızca biri. Ne de olsa yaldızların parıltısı her zaman akıl çeliyor ve gerçek yıldızları görmeyi güçleştiriyor.

\n\n