90 yıl önce, 19 Haziran 1934’te Cumhurbaşkanımız Mustafa Kemal Atatürk ve İran Şahı Pehlevi’nin huzurunda temsil edilen “Özsoy”; Firdevsi’nin “Şehnamesi”nden Münir Hayri Egeli tarafından uyarlanan, ulu önderin bizzat katkıda bulunduğu librettoyla Ahmed Adnan Saygun tarafından kısa sürede bestelendi.
Yağız Alp Akaydın’ın yönetmenliğinde çekilen gösterimdeki “Bir Cumhuriyet Şarkısı”; bir perdelik destan “Özsoy”u konu ediniyor. Saygun gibi değerli bir bestecinin ülkede çok daha tanınır hale gelmesi harika bir durum. Osman Zeki Üngör ile aralarında geçen anlaşmazlık, Muş’a tayini doğrudur. Yansıtılanla yaşanan arasında ise yorum farkı var. (Belki belli süreliğine) Muş’a tayin, bir kötülük değil, ders vererek kibri yenme girişimidir de. Üngör yıllardan beri opera kurumu kurulması yönünde çaba gösterir, idari değişikliklerle olanak bulunamaz. Özellikle de tek eserle opera olamayacağı, kurumsal yapıya ihtiyaç olduğu konusunda diretir. Milli Musiki ve Temsil Akademisi Kanunu’nun çıkmasına vesile olur ancak temmuz ayında istifa edince kanun da “halen yürürlükte olup uygulanmayanlar” arasındaki yerini alır. Münir Hayri’nin ondan çekinmesinin sebebi Üngör’ün İstiklal Marşı’nın bestecisi olması değil, bizzat Atatürk’ün Musiki Müesseseleri müdürü olarak atamış olmasından, makamının yetkisinin çok oluşundan ve yaşıyla tecrübesinden, emek ve çalışmalarından, hatta ulu önderin saygı göstermesinden kaynaklıdır. O günlerde, İçişleri bakanına gönderilen ve Atatürk’e ilettiği ihbar(!) mektubundan dolayı konumu sarsıntıdadır. (Bilgi için bknz. Ersin Antep, Cumhurbaşkanlığı Senfoni Orkestrası: Çoksesliliğin Belgesel Tarihi.)
CSO...
Unutulmuş, farklı aktarılmış, olduğundan az aktarılan isimler durumlar olmuş: Egeli ile görevli olan Necip Ali Küçüka, koroyu daha yoğunlukla çalıştıran ve sahnede yer alan Halil Bedii Yönetken, sayılı solist sanatçıdan biri Semiha Berksoy, “Ozan”ı oynayan Ahmet Edip Bey (bknz. 25.6.1934, Cumhuriyet), üfleme ve vurma çalgıları görevlendirerek partitürün çalgılar için dağıtımına güç veren Cumhurbaşkanlığı Armoni Muzikası Şefi Yb. Veli Kanık ile asker sanatçılar... Babasının gözünün içine bakan ve vasfı sınırlı gibi portresi çizilen Ekrem Zeki... (Baba-oğul iletişimi ima edildiği gibi değildir. Babasının soyadını değil, Ün soyadını alacaktır. 1934’ten sonra İstanbul’da birçok öğrenci yetiştiren, değerli eserler veren güçlü bir bestecidir.) CSO’nun o yıllarda Türk kadın üyesi yoktur, tek kadın, arpist Sylvia Tobias’tır. Dansları, Selma ve Azade Selim Sırrı Hanımlar çalıştırmıştır. Aralarında gayrimüslimlerin de olduğu; yeni kurulan İstanbul Belediye Konservatuvarı Yaylı Çalgılar Orkestrası’nın üyeleri, ima edildiği gibi değildir ve Cemal Reşit Rey’in “Adalar” revüsü için toplu halde Büyükada’dır. Son sahne, kaybolan iki kardeşin locada olduğu işareti ile biter, iki lider sarılır. Şah, o denli genç yaşta değil, bıyık ve saçı kıralaşmıştır. Puccini’nin “Tosca” operasından “E lucevan le stelle” aryası, hem sözleri hem de müzikal yönüyle Atatürk’ün hayranlığını kazanmıştır, özeldir ve işitilmesinde büyük önem vardır. Nuri Conker’e, soyad önerisini Atatürk, Haziran 1934 civarında mı yaptı bilinmez ama bu soyadını aldığına ilişkin 10 Aralık 1934’te Milliyet ve Kurun’da haber vardır.
İzmir’de işgali yaşamış, Cumhuriyetin coşkun duygulara sahip evladı Saygun ile yüz yıllık müzik kurumunu kendi adıyla (üstelik başkentte bir orkestra varken) Ankara’ya taşımış, müzik kurumları kurup yapılandırmış Üngör; yıllar sonra Muammer Sun’un şahitliğinde birbirlerine ilişkin çok samimi ve değerli ifadeler kullanmıştı. Her ikisi de “Özsoy”dan yedi ay sonra görevlerini kaybetmiş, genç Cumhuriyet için kendini adamış isimlerdi. Harika filmi ve tüm emeği geçen kadroyu kutlarız.
(ersin@muzikoloji.org)
